De opleiding tot redenaar
Marcus Fabius Quintilianus
Andreas Capellanus (Auteur), Piet Gerbrandy (Vertaler)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Historische Uitgeverij, 2013 |
VERDIEPING 4 : BLAUWE TOREN : FILOSOFIE : 154.1 CAPE |
De Rynck, Patrick
ru/eb/12 f
Hartstochtelijke liefde voor God is goed, hartstochtelijke liefde voor mensen is verderfelijk: ziedaar in het heel kort de officiële, theoretische middeleeuwse opvatting over liefde. Dat de theorie en de praktijk van het leven niet zelden botsten, tot in de hoogste kerkelijke kringen, mag duidelijk zijn. En dan verschijnt daar, vermoedelijk eind twaalfde eeuw, een down-to-earth Latijns traktaat over aardse liefde en erotiek. De onbekende auteur is blijkbaar een geestelijke die beweert dat ene Walter hem om liefdesraad verzocht heeft.
Het grootste deel van Liefde gaat in op dat verzoek en lijkt een praktisch handboek van de geldende liefdesnormen. In een reeks dialogen spreken gefingeerde mannen en vrouwen uit diverse klassen over facetten van het spel van de hoofse liefde: hoe doe je als burgerman een adellijke vrouw binnen? Moet de voorkeur gaan naar een jonge of oudere minnaar? Wat met jaloezie? Kunnen blinden verliefd worden?
Of neem deze casus: een vrouw heeft twee aanbidders en bedacht een oplossing voor haar probleem. De ene man krijgt haar onderste helft, nummer twee het bovendeel. Vraag: wie heeft het beste part? Waarop een dispuut volgt over de kwestie, met argumenten heen en weer.
Enkele bladzijden eerder gaat het over de erotische kwaliteiten van geestelijken, naar verluidt de ideale minnaars. Aan het slot van het boek slaat de toon om en krijgen we een lange tirade tegen de liefde en tegen de vrouw met al haar kwalijke eigenschappen. We zijn tenslotte in de vrouwonvriendelijke middeleeuwen.
Wat is dit voor een boek? Is het een beschrijving van de listen en de lagen van de liefde en van haar retoriek, met als doel juist niet in haar duivelse valstrikken te trappen? Een antihandleiding onder het motto: ken je vijand? Zo werd het werk inderdaad gelezen en auteur Andreas geeft daar zelf ook aanleiding toe: "Wie in de leer van de liefde geschoold is, zal behoedzamer voortgaan op het liefdespad." Is het daarom dat aan het slot de liefde carrément en geheel politiek correct wordt veroordeeld, om (citaat) "je dagen niet te vergooien aan liefdesgenot"? Dat zou een rustgevende interpretatie zijn: ze past perfect in de middeleeuwse afwijzing van aardse lust en liefde.
Subversief
Maar waarom verkettert een Parijse bisschop in 1277 De amore dan als een subversieve tekst? En waarom barst de Franse vertaler in 1290 naar eigen zeggen in lachen uit tijdens zijn vertaalwerk? Omdat volgens Piet Gerbrandy, in zijn bijzonder lezenswaardige en erudiete inleiding, kapelaan Andreas een speels en verwarrend veelstemmig boek heeft geschreven, dat je op verschillende niveaus kunt lezen. Nonnen als ontembaar hitsig voorstellen, en daar als autoriteit opper-ironicus Ovidius voor aanhalen, zoals Andreas doet: dat kan niet anders dan grappig bedoeld zijn.
Op die speelsheid wijzen ook de vele interne tegenspraken. Het is deze auteur niet menens, ook niet in zijn misogyne hoofdstuk. Dat is zo vreselijk over the top dat het lachwekkend wordt: "Er is geen vrouw die zich niet veelvuldig aan dronkenschap bezondigt." Als je die speelsheid aanvaardt, lees je ook de casus van hierboven over het onder- en bovenlichaam anders.
Gerbrandy's stelling is intrigerend. Als ze klopt, dan vormen De amore en z'n lotgevallen een ferme waarschuwing aan het adres van historici, classici en aanverwanten: veelstemmigheid en meerduidigheid zijn ook antieke en middeleeuwse auteurs niet vreemd. Piet Gerbrandy: "Is dat geen kenmerk van grote literatuur?"
Andreas Capellanus, Liefde of de retorica van de verleiding, Historische Uitgeverij, 296 p., 35 euro. Vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Piet Gerbrandy.
---
Vijf klassiekers over de liefde
Plato's Symposium is een heerlijke lofzang op de liefde. Sprekers op het feest zijn onder meer Socrates en komedieschrijver Aristofanes (Feest enz., vert. Gerard Koolschijn, Athenaeum-Polak & Van Gennep, versch. herdr.).
De jonggestorven Catullus, geboren in de stad van Romeo en Julia, is Romes grootste liefdesdichter. Hij noemt zijn geliefden Lesbia en Juventius (Verzen, vert. Paul Claes, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 1995). Van zijn grote Griekse voorgangster Sappho is jammer genoeg maar weinig bewaard (vert. Paul Claes, samen met andere liefdesdichters, in: De gouden lier, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2005)
De Ars amatoria van Ovidius is een parodistisch leerdicht over de versierkunst. Ovidius schreef ook Remedia amoris, methodes om van de liefde af te raken (Lessen in liefde, vert. Marietje d'Hane-Scheltema, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2005). Amores zijn z'n liefdesdichten voor femme fatale Corinna (vert. John Nagelkerken, Ambo, 1995). Alles bij Ovidius ademt ironie.
In de 1ste en 2de eeuw bloeide in de oudheid de soapachtige liefdes- en avonturenroman. De bekendste vertegenwoordiger van de eerste soort is Longus' Dafnis en Chloë (vert. Marjon van Es, Ambo, 2001).
Dé middeleeuwse romance is die tussen Abélard en Héloïse, een tragisch 'het kwam van één kant'-verhaal (Abélard, De briefwisseling met Héloïse, vert. Chris Tazelaar, Ambo, 1998).
---
Vijf bezwaren tegen de liefde
Aan het slot van De amore gaat Andreas Capellanus zogezegd (?) tekeer tegen de liefde.
'Wie wijs is verliest door liefde zijn greep op de wijsheid'
'Liefde is er de oorzaak van dat vrienden van elkaar vervreemd raken, dat er dodelijke vijandschappen tussen mensen ontstaan'
'Wie verliefd is heeft geen aandacht meer voor de wereldse belangen van zichzelf of van vrienden'
'Wie verliefd is, ligt verstrikt in een ernstige vorm van slavernij en is bang voor alles wat zijn liefde zou kunnen schaden'
'Door liefde en het werk van Venus raakt het menselijk lichaam verzwakt, zodat mannen op het slagveld minder krachtig zijn'
PATRICK DE RYNCK ■
31/05/2014
Omstreeks 1180 pende ene Andreas Capellanus een totnogtoe behoorlijk ongrijpbaar leerdicht over de liefde neer, doorgaans bewaard onder de titel De amore, dat nu voor het eerst in het Nederlands verschijnt, werd een gelaagde tekst in drie delen, die speelt met christelijke en hoofse ideeën over liefde, maar die ook in dialoog treedt met contemporaine, volkstalige literaire genres en de klassieken.
In Liefde richt Capellanus zich tot zijn jonge vriend Walter, die hem om een handboek in de liefde heeft verzocht. Capellanus behandelt vervolgens allerlei aspecten van de liefde. In de populaire Ovidiaanse traditie van de twaalfde eeuw brengt hij zowel een Ars amatoria als een Remedia Amoris – de twee eerste boeken als handleiding om liefde te verkrijgen en te verdiepen, en een derde als gids om van die liefde af te raken. Welk deel Capellanus' werkelijke opinie weergeeft (als die er al in gevonden kan worden) en welk deel ironisch moet worden opgevat, was al in de dertiende eeuw volstrekt onduidelijk geworden.
Uit het eerste boek krijgt de lezer dankzij acht dialogen tussen mannen en vrouwen uit verschillende standen enkele boeiende inzichten over het verkrijgen van liefde. Zo verneemt men dat mannen ouder dan zestig en vrouwen ouder dan vijftig geen liefde meer kunnen ervaren, al kunnen ze in principe nog wel met elkaar naar bed. En wat moet een minnaar het meeste nastreven: het bovenste of onderste gedeelte van zijn geliefde?
Het tweede boek gaat dieper in op de vraag hoe men verkregen liefde kan bewaren, maar verschuift stilaan de focus naar hoe liefde kan eindigen, aan de hand van eenentwintig liefdeskwesties gaande van het geven van de juiste geschenken tot hoe om te gaan met ontrouwe minnaars.
Het derde boek stelt dat men aan liefde maar beter niet kan beginnen. Bladzijden lang gaat Capellanus tekeer over de ondeugden van vrouwen. Natuurlijk was misogynie in die tijd een geliefd topos, maar van Capellanus’ tirade zullen zelfs de meest doorwinterde vrouwenhaters zijn gaan blozen – of ze hebben zich flink vermaakt.
Zonder Capellanus onnodig te verfraaien of op te poetsen of de oorspronkelijke Latijnse zinsbouw volledig weg te moffelen, weet Piet Gerbrandy de tekst leesbaar te maken voor moderne ogen. Bovendien voorzag hijLiefde van een scherpe en leerrijke inleiding en een beknopt maar voldoend notenapparaat.
Zelfs in de knappe vertaling van Gerbrandy blijft dit echter een literaire tekst in een gestileerde taal. Alle non-verbale elementen ontbreken, waardoor het voor de moderne lezer moeilijk blijft om in te schatten hoe serieus de verschillende sprekers nu in feite zijn. Desalniettemin is het traktaat van Capellanus een boeiende kans om eens ‘met ogen van toen’ te kijken. En die inkijk in de hoofden en zielen van de mensen uit het verleden is steeds de moeite waard, al was het maar om te zien hoe weinig onze eigen relationele bekommernissen verschillen van die van onze middeleeuwse voorgangers.
Dit is een abstract van een recensie van Xanne Huybrecht. Het is verschenen in De Leeswolf 2, 2014. [Xanne Huybrecht]
Danny Habets
De liefde en de grote interesse in al haar aspecten zijn zo oud als de mensheid. Ook in de oudheid en de middeleeuwen werd volop over de kunst van het minnen, de 'ars amandi', gefilosofeerd en geschreven. Bekende voorbeelden zijn de Ars amatoria van Ovidius en de Roman van de Roos. Iets minder bekend is dit boek van Capellanus (ca. 1150-1200), dat geheel in genoemde traditie staat. Op typerend middeleeuwse manier belicht hij de liefde van zoveel mogelijk kanten. Hij stelt op speelse, literaire wijze een soort encyclopedie van de liefde samen, voorzien van ondersteunende dialogen en voorbeelden. De 'systematische' aanpak ('tussen welke personen liefde kan zijn', 'waar het woord 'liefde' vandaan komt' etc.) doet erg denken aan de in die tijd populaire Aristoteles. Het boek is ingedeeld in drie delen: hoe liefde te verwerven, hoe liefde te behouden, en het afwijzen van liefde. Het laatste deel bevat de bezwaren tegen de liefde en spreekt ook uitvoerig over de 'kwalijke eigenschappen van vrouwen', ook geheel volgens het wereldbeeld van toen, maar met een knipoog. Voorzien van een uitgebreide inleiding, verklarende voetnoten en een bibliografie. Verzorgde uitgave.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.