In gesprek met Etienne Vermeersch : een zoektocht naar waarheid
Dirk Verhofstadt
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Houtekiet, 2008 |
VERDIEPING 4 : BLAUWE TOREN : GODSDIENST : 248.5 VERH |
31/12/2009
Kritisch schrijven over het zogenaamde stilzwijgen van paus Pius XII tijdens de Tweede Wereldoorlog is dansen op het slappe koord. Dat ondervond ook historicus Dirk Verhofstadt. Hij durfde het nochtans aan een nieuwe studie over het onderwerp te schrijven en kwam tot het besluit dat er, in tegenstelling tot wat Hans Jansen beweert in zijn boek De zwijgende paus? (Kok, 2000), nog heel wat onontgonnen terrein is omdat de archieven van het Vaticaan nog niet werden prijsgegeven.
De eerste twee delen van dit ruim 500 bladzijden tellende boek hebben vooral betrekking op de periode voor de Tweede Wereldoorlog, toen de latere paus Pius XII nog als Mgr. Eugenio Pacelli nuntius van het Vaticaan was in Duitsland. De katholieke kerk had het moeilijk met het opkomende communisme en het liberale individualisme. Verhofstadt treedt de opinie bij dat zowel de nuntius in Duitsland als paus Pius XI in Italië uit vrees voor achterstelling van de kerk tot compromissen zijn overgegaan met de nieuwe regimes: via een concordaat met het nieuwe regime in Duitsland, met akkoorden met Mussolini in Italië. Terwijl echter paus Pius XI documenten schreef om te waarschuwen tegen het nazisme ("Mit brennender Sorge") en kort voor zijn dood nog een nieuwe publicatie (encycliek) in die zin aan het voorbereiden was, zou Pius XII, eenmaal paus geworden, geen duidelijke houding aangenomen hebben tegen het nazisme en zijn uitwassen tegen de Joden, die duidelijke proporties aannamen. Verhofstadt somt in het boek heel wat feiten en documenten op om dat te staven. Veel nieuw materiaal zit daar evenwel niet bij, en de niet-ingewijde lezer wordt ook niet voldoende gewezen op de tijdgeest.
Het derde deel is interessanter. Verhofstadt vergelijkt er de houding van de katholieke kerk in Nederland (kardinaal de Jong) met die in België (kardinaal Van Roey). Hij vindt nauwelijks archieven over Van Roey met betrekking tot de Joden, maar weet dat veel Joden in België onderdoken bij katholieken, al ziet hij daarin eerder individuele initiatieven dan een regelgeving vanuit de kerk. Toch is de situatie in België heel anders dan in Nederland. Terecht onderstreept Verhofstadt dat het nazibewind in beide landen verschillend was: in Nederland burgerlijk, in België militair.
In Nederland had de openlijke aanklacht van kardinaal De Jong tegen de Duitse gezagsdragers negatieve gevolgen. Zou dat, zoals de kerk traditioneel beweert, een invloed hebben gehad op de houding van Pius XII? Het is een stelling die vooral stoelt op het getuigenis van zuster Pascalina, die de paus bijna veertig jaar gediend heeft. De paus zou op 2 augustus 1942 een tekst van twee vellen hebben geschreven waarin hij de vervolging van de Joden veroordeelde. Hij wilde hem die avond nog in de 'Osservatore Romano' laten publiceren, maar in de ochtendkranten las hij dat het protest van de aartsbisschop van Utrecht Hitler ertoe gebracht had meer dan 40.000 Joden te laten arresteren en te laten vergassen. Naast de houding van de katholieke kerkleiding in Nederland en in België heeft de auteur het ook over de rol van koningin Juliana, die geen openlijk verzet aantekende tegen de houding van de nazi's ten aanzien van de Joden Dat zij niets zou hebben geweten van het lot van haar Joodse onderdanen is zogoed als uitgesloten.
Andere kwesties die Verhofstadt aanhaalt, zijn de medeplichtigheid van de lokale katholieke instanties en de vermeende weigering van de kerk om na de oorlog ondergedoken Joodse kinderen terug aan hun ouders of familie te geven. Hij baseert zijn stelling op een volgens hem nieuw opgedoken brief van het Vaticaan aan de toenmalige nuntius in Parijs, de latere paus Johannes XXIII. Dat document werd al in 2005 gepubliceerd. Slechts de niet-gedoopte kinderen zouden mogen worden teruggegeven, zo schreef het Heilig Officie in 1946 aan de nuntius Mgr. Angelo Ronccalli, blijkbaar met toestemming van paus Pius XII. Het is echter nogal overtrokken om aan de hand van deze ene brief te extrapoleren naar de situatie van alle Joodse kinderen.
Over het zogenaamde stilzwijgen van paus Pius XII ontstond al van bij de opvoering van het toneelstuk Der Stellvertreter van Rolf Hochhuth in 1963 een felle polemiek. Terwijl Hochhuth boudweg negatief oordeelde over de naar zijn mening lafhartige paus Pius XII, die zonder meer antisemiet was, kropen verschillende wetenschappers en auteurs in de pen om hun ideeën te verkondigen en te staven. Merkwaardig is dat ze in twee kampen opgedeeld zijn: hevige tegenstanders van de stilzwijgende paus en hevige verdedigers. Tot het eerste kamp behoren de Engelse historicus John Cornwell en de Joods-Amerikaanse historicus Daniël Goldhagen. De eerste vindt het onbegrijpelijk dat Pius XII zweeg uit angst voor represailles tegen de Duitse katholieken en omwille van zijn onuitgesproken antipathie tegen de Joden. De tweede noemt Pius XII zonder meer een collaborateur en een antisemiet. Tot het kamp van de verdedigers van Pius XII behoren de protestantse Nederlandse theoloog Hans Jansen, de Franse historicus Pierre Blet en Patrick Gallo, die de redactie op zich nam van het boek Pius XII, the Holocaust and the Revisionists. Volgens hen was de paus zeker geen antisemiet en trok hij zich het lot van de Joden ernstig aan. Hij schreef geen officiële documenten ? wat zouden die trouwens betekenen in politiek opzicht ?, maar kwam regelmatig tussenbeide met humanitaire interventies, voorzichtigheidshalve veelal achter de schermen. Hij kon daarbij een beroep doen op vele medewerkers en op de geheime diplomatie van het Vaticaan.
Verhofstadt heeft zijn dossier grondig bestudeerd. Het is een flinke kluif geworden met veel historisch materiaal, hoewel de meeste bronnen al bekend waren. Een pluspunt is dat hij alle stemmen laat horen, zowel de voor- als de tegenstanders van Pius XII. Hij sprak ook met de verantwoordelijke voor het heiligverklaringsdossier van Pius XII in Rome. Dat die mogelijke heiligverklaring hem ? en met hem veel Joden ? een doorn in het oog is, blijkt duidelijk uit zijn conclusie. In die conclusie doet hij zoals vele historici toch enigszins aan hineininterpretierung: sommige feiten worden bewezen aan de hand van later geformuleerde stellingen. [Frans L. Van den Brande]
Redactie Vlabin-VBC
In deze studie gaat Dirk Verhofstadt, kabinetsmedeweker bij het Belgische ministerie van Binnenlandse Zaken en broer van de ex-premier, dieper in op het stilzwijgen van paus Pius XII tijdens de Tweede Wereldoorlog. De eerste twee delen hebben vooral betrekking op de periode vóór de oorlog, toen de latere paus onder de naam Eugenio Pacelli nog nuntius was in Duitsland. Zowel Pacelli als de toenmalige paus Pius XI zouden destijds tot compromissen zijn overgegaan met de regimes van Hitler en Mussolini. Waar Pius XI echter wel waarschuwde tegen het nazisme (in 'Mit brennender Sorge'), zou Pius XII nooit een duidelijk standpunt innemen. De laatste drie delen gaan uitvoerig in op de houding van de paus en de kerk tegenover allerlei gebeurtenissen tijdens en na de oorlog. Achteraan volgen een chronologie, een bibliografie, eindnoten, een personenregister en een fotoverantwoording. Een grondige en evenwichtige, maar geenszins baanbrekende studie. Doordat Pius XII allicht heilig wordt verklaard, heeft het boek wel een erg actuele lading. Hardcover, geïllustreerd met zwart-witfoto's.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.