Langzame man

Met Langzame man heeft uitgeverij Cossee een heerlijke primeur: de Nederlandstalige versie van J.M. Coetzee's nieuwe roman verschijnt nog voor de oorspronkelijk Engelstalige versie Slow man in de winkelrekken komt te liggen. Het is een verrassende Coetzee, met het ogenschijnlijk frivool verhaal over een zestiger die in een auto-ongeval een been verliest en zich nadien zo goed en kwaad als maar kan, weer moet aanpassen aan het normale leven. Maar wat kan nog normaal worden genoemd in zo'n omstandigheden?

"De klap komt van rechts, hard en verrassend en pijnlijk, als een stroomstoot en tilt hem van de fiets." Langzame man opent met een directe en gedetailleerde beschrijving van het ongeluk waarin Paul Rayment, ex-fotograaf, gescheiden en kinderloos, betrokken raakt. Een beschrijving waarin meteen ook de gedachten die op dat moment in hem opkomen, worden meegegeven: hoe hij zal neerkomen op het beton, daar gaat het hem om. Hij komt niet soepel neer als een kat, in zijn val wordt het been waarmee hij de smak heeft opgevangen, verbrijzeld. Het verdict van de behandelende specialist is duidelijk: voor een zestiger als hij geen reconstructie meer van de knie, maar amputatie. Afstandelijk-ironisch beschrijft Coetzee hoe Rayment het nu moet zien te rooien met de zorg die hem door professionele organisaties wordt verstrekt. Het infantiele taaltje van de verpleegster lijkt erop gericht hem alle besef van eigenwaarde te ontnemen. Even pijnlijk voor hem in wat Coetzee deze 'vernederingszone' van het leven noemt, is het feit dat een vriendin van weleer, die hem met wie hij wel eens het bed indook, hem nu haar diensten komt aanbieden.

Verandering in de situatie komt er wanneer Rayment de Kroatische Marijana als verzorgster krijgt toegewezen. Waar hij voorheen door de wereld was gegleden ("zo werd, in een vervlogen tijdperk, een leven als het zijne omschreven: zijn eigen belangen behartigen, in stilte gedijen, geen aandacht trekken"), stelt hij zich sinds hij Marijana kent en hij zich meer en meer tot haar aangetrokken voelt, tot doel in haar leven in te grijpen. Hij is bereid de studies van haar zoon Drago te bekostigen ("Onderschat nooit het verlangen dat in elk van ons leeft, het menselijk verlangen, om een beschermende vleugel uit te spreiden"), op zeker moment droomt hij er zelfs van dat hij als een soort peetvader bij hen thuis, zelfs al is het in een apart staande schuur, komt inwonen.

Oudere man die tot over zijn oren verliefd raakt op zijn jonge verpleegster: alles was en is voorhanden om een draak van een verhaal af te leveren. Maar dat is buiten grootmeester Coetzee gerekend. Ruim vóór de helft nog van zijn verhaal over de liefdesescapades van Rayment verschijnt Coetzee's alter ego Elisabeth Costello ten tonele. Dan blijkt dat zij de auteur is van het verhaal dat we aan het lezen zijn (bij haar eerste tussenkomst al citeert zij de verbaasde Rayment letterlijk de alinea waarmee het boek opent) en dat zij, omdat hij haar nu eenmaal als personage is 'overkomen', wil ingrijpen. Zijn leven, zijn manier van handelen is haar te loom, te actieloos, te vlak kortom, te nadrukkelijk bepaald door het ijswater in zijn aderen. Daarom voert ze een personage ten tonele, de blind geworden Marianna (met dubbele 'n' zoals steeds wordt herhaald) met wie Rayment tegen betaling zelfs even seks heeft. En toch is het de Kroatische van wie hij zich niet kan losmaken. Costello ziet haar 'verhaal' verzuipen in inertie, wil hem ertoe aanzetten zijn schildpadmentaliteit op te geven en Marijana nu eindelijk eens wat sneller het hof te maken. Hartstocht, daar draait het volgens haar nu eenmaal om, "denk eraan, Paul, het is de hartstocht die de wereld draaiende houdt. [...] Als de hartstocht ontbrak, zou de wereld nog altijd woest en ledig zijn."

Typisch de Elisabeth Costello zoals de Coetzee-lezer haar heeft leren kennen uit eerder verschenen werk. Costello moraliseert, leest haar personage de les, wil hem leiden over "de moeilijke weg van het liefhebben", ze stelt hem zelfs een kameraadschappelijk huwelijk voor. Zij is het ook die gaandeweg in haar gesprekken met Rayment de dieperliggende motieven in de roman naar boven woelt: "Het been dat u mist is alleen maar een teken of symbool of symptoom, ik kan nooit onthouden wat wat is, van het oud worden, oud en oninteressant." Langzame man gaat over het ouder worden, over het inpassen van gevoelens van liefde en hartstocht in het leven. Ontnuchterend, zeker voor Rayment die zijn gevoelens voor Marijana probeert te duiden, klinkt haar bedenking dat "wij geen liefde nodig hebben, oude mensen als wij. Wat wij nodig hebben is zorg: iemand die af en toe onze hand vasthoudt als we trillerig zijn, die een kopje thee voor ons zet, ons de trap afhelpt. Iemand die onze ogen voor ons dichtdoet als het moment daar is. Zorg is geen liefde." Het verlangen kortom naar geborgenheid en de moeilijke les van het leren afstand doen van wat voordien nog van levensbelang leek te zijn.

Coetzee hanteert in Langzame man een luchtige manier van vertellen, zij het met behoud van zijn gekende accuratesse als het om de stijl en de verwoording gaat. En toch blijf je als lezer voortdurend alert. Met, of precies door zijn handicap komt Paul Rayment niet alleen fysisch, maar ook emotioneel in een spanningsveld terecht dat zijn leven een andere wendig geeft. Dat Elisabeth Costello het verhaal naar zich toetrekt, creëert een parallel spanningsveld, waarbij de lezer, samen met het hoofdpersonage, die ruimte betreedt waarin werkelijkheid en fictie tegen elkaar gaan aanleunen.

Via Costello raakt Coetzee verder thema's aan die ook in zijn andere romans aan bod komen en die hem blijven inspireren. De preoccupatie bv. met de taal, die ook in zijn meesterlijke roman In ongenade al zo nadrukkelijk aanwezig was. Coetzee heeft het dit keer niet uitdrukkelijk over de status van het Afrikaans en de relatie ervan tot het Engels, maar over dat Engels doet hij bij monde van Paul Rayment die vanuit Frankrijk naar Australië emigreerde, toch deze uitspraak: "Niet ik spreek de taal, de taal wordt via mij gesproken. Het komt niet uit mijn diepste wezen, mon coeur." Voeg daar aan toe dat Coetzee nu zelf in Australië woont en werkt, en dan krijgen ook Rayments bedenkingen over 'de echte thuis' waar hij naar op zoek gaat vanuit zijn emigrantenervaring, een dimensie die dicht op de huid van Coetzee zelf kleeft. [Jooris Van Hulle]