Ulysses
James Joyce
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
De Bezige Bij, 2006 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : MAG F 1599 |
Sofie Gielis
te/ep/22 s
Voor zijn nieuwe roman Psyche koos Paul Claes een historische monarch als spilfiguur: de Romeinse keizer Publius Aelius Hadrianus. Hij leefde van 76 tot 138, en toen hij het rijk in handen kreeg, was het door de expansiedrift van zijn voorgangers tot zijn verste grenzen uitgedijd. Hadrianus heeft gedurende zijn regeerperiode het grondgebied doorkruist tot in de uithoeken. ,,Hij had oorlog gevoerd en vrede gesticht. Hij was blootshoofds onder de Afrikaanse zon en door de Helvetische sneeuw gereden. Maar hij wordt ouder. Zijn lichaam kan het ritme niet meer aan. Psyche volgt de keizer tijdens de laatste jaren van zijn leven. Samen met zijn minnaar Antinoös, zijn vrouw Sabina, de priester Pankrates en de rest van zijn gevolg reist hij tegen een rustig tempo door Egypte. Hij betreedt Alexandrië als een god, gaat op leeuwenjacht, bezoekt heiligdommen en piramides. Centraal in dit verhaal staan de rivaliteit tussen Hadrianus' lieveling Antinoös en de aspirant-troonopvolger Commodus, de vader-zoon relatie van Hadrianus met Antinoös, en de jaloezie van de oude keizer jegens de speelse relatie die Antinoös heeft met het jonge slaafje Apion.
Hadrianus worstelt met zijn gevoelens voor Antinoös. Want hoe moet het verder als de jongen een man wordt? Antinoös onthaart zijn lichaam zorgvuldig, maar hoe mannelijker zijn postuur wordt, hoe meer de buitenwereld de band tussen de keizer en hem afkeurt. Een keizer die zich inlaat met jonge knaapjes, tot daar aan toe, maar een heerser kan zich niet in al zijn beslissingen laten bijstaan door een simpele Griek.
Het probleem lost zichzelf op als Antinoös tijdens een tocht op de Nijl plots verdwijnt. De jongen is 's nachts in de rivier beland en is verdronken. Pleegde hij zelfmoord omdat hij dacht dat Hadrianus aan hun relatie twijfelde? Is er jaloezie en kwaad opzet in het spel? Of zag Antinoös zichzelf als zoenoffer om Hadrianus' onheil af te kopen, omdat hij geloofde dat wie zijn leven geeft voor een ander, zelf eeuwig leeft?
De waarheid verdwijnt met Antinoös onder het wateroppervlak, maar de gevolgen zullen hem nog lang overleven. De legende wil dat wie in de Nijl verdrinkt geen mens meer is, maar een god. Daaruit put de keizer troost. Hij sticht de stad Antinoöpolis en laat de mooie jongen vereren als een god. Dankzij die vergoddelijking wordt Antinoös inderdaad onsterfelijk: zijn knappe trekken worden voor de eeuwigheid bewaard in beelden.
Paul Claes' interesse voor de Oudheid is bekend. Hij schreef onder meer een overzichtswerk over de relatie tussen antieke mythen en de moderne literatuur ( De gulden tak , 2000) en zijn proefschrift, De mot zit in de mythe (1981) ging over de band tussen het werk van Hugo Claus en de Oudheid. Helaas kan zijn kennis zich ook tegen hem keren. Psyche is bedolven onder een overvloed van namen en feitjes, het een al interessanter dan het andere. Zo zijn wetenswaardigheden over de papyrusteelt of de verhouding tussen het opkomende christendom en de bestaande godsdiensten relevant om een beeld van de tijd te krijgen. De voortdurende vergelijkingen met klassieke helden en verhalen, en gezwollen taal als ,,Publius zag stofkorrels kleven op de bezwete lippen waaraan sinds lang zijn ziel hing doen het verhaal stollen. ,,De geschiedenis is de echo van de mythe, schrijft Claes en daar lijken de eindeloos herhaalde verwijzingen naar antieke mythen inderdaad op: een echo.
In Claes' werk klinken vaak andere bronnen door. Hier is dat niet enkel de geschiedschrijving rond de figuur van Hadrianus en de antieke mythen, maar ook Mémoires d'Hadrien van Marguerite Yourcenar uit 1951. Zij oogstte voor deze gefingeerde autobiografie veel lof, Paul Claes zal het met wat minder moeten stellen. Is Psyche intelligent? Zeker. Onderbouwd? Ongetwijfeld. Bloedeloos? Inderdaad. Een geromantiseerde biografie zou zijn onderwerp tot leven moeten wekken, maar net als in eerder werk imponeert Claes met kennis, maar slaagt hij er niet in doorbloede personages neer te zetten.
Frank Hellemans
te/ep/27 s
Van niemand werden er zo veel beelden gemaakt in de antieke wereld als van de 'langwimperige' Antinoös. In alle musea ter wereld duiken tot vandaag zijn fraaie bustes op. Hij was dan ook niet de eerste de beste schandknaap. Antinoös was de grote liefde van de befaamde Romeinse keizer Hadrianus (die van de muur in Engeland en van de Engelenburcht in Rome). Hij was negentien toen hij in mysterieuze omstandigheden in de Nijl verdronk. De toen vierenvijftigjarige Hadrianus kwam zijn verdriet om de dood van Antinoös nooit meer te boven en vereeuwigde zijn onsterfelijke liefde in talloze sculpturen van zijn lieveling, tot en met de bouw van een heuse stad die naar hem Antinoopolis werd genoemd.
Psyche van Paul Claes brengt de liefde van de keizer voor deze Griekse beau weer tot leven tegen het minutieus uitgelichte decor van het Alexandrië van 130 na Christus. Claes' prachtige historische roman ademt de decadente sfeer van Dood in Venetië van Thomas Mann en is de volmaakte, zwoele aanvulling bij Herinneringen van Hadrianus (1951 ) , waarin Marguerite Yourcenar een tijdloos standbeeld oprichtte van een lucide, al te lucide humanist. Claes weet in deze intrigerende Egyptische stijlstudie daarenboven de dubbelzinnige Romeinse fascinatie voor het broeierige Egypte overtuigend op te roepen. Wie denkt dat de Romeinen nuchtere militaristen zonder fantasie waren, krijgt van Claes lik op stuk. Het is duidelijk dat de Romeinse elite na haar aanvankelijke bewondering voor Griekenland geleidelijk aan ook de lokroep van het Oosten onderging: van Caesars en Marcus Antonius' passie voor Cleopatra tot Hadrianus' interesse voor de Egyptische onsterfelijkheidsleer. Het hoeft dus niet te verbazen dat latere Romeinse keizers na Hadrianus het christelijk geloof, ook al een heilsboodschap uit het Oosten, gingen omarmen. Maar dat is een ander verhaal, hoewel Claes' verteller op het einde van de roman de dood van Antinoös expliciet in verband brengt met het oprukkende christendom.
Natuurlijk was keizer Hadrianus niet zomaar een Romein. Hij verbleef meer in het buitenland dan in het eigen Rome. Hij was de perfecte kosmopoliet die als geen ander Romeins personage de globalisering van het Romeinse rijk belichaamde. Claes toont de keizer op het einde van zijn leven wanneer hij met Antinoös in de voetsporen van Alexander de Grote, die andere globalist, naar Egypte trekt. Hij zet een keizer neer die vervreemd is van zijn vrouw en die tobt over het naderende levenseinde. Was het allemaal de moeite waard en bestaat er misschien een mogelijkheid om de vergankelijkheid van dit aardse tranendal te overstijgen? Hij laat in het befaamde mouseion , de Alexandrijnse bibliotheek, de beste filosofen discussiëren over de sterfelijkheid van de ziel ('psyche' in het Grieks) en sluit zich aan bij hetgeen de Egyptische priester Pankrates zegt. Hij gelooft als Egyptenaar in de onsterfelijkheid van de mens, en belooft Hadrianus geen woorden maar daden. Hadrianus laat zich inwijden in de onsterfelijkheidscultus van Serapis en komt zo meer en meer in de ban van de Egyptische overtuiging dat het leven de dood reeds inhoudt maar dat omgekeerd de dood ook het leven in zich draagt. Het beeld van de zon die elke dag opnieuw ondergaat maar daarna 's morgens weer verrijst of van het landbouwgewas dat in de Nijlgrond verdwijnt om even later als korenaar vrucht te dragen, is het sprekende bewijs van de praktische deugdelijkheid van deze overtuiging.
Claes toont een keizer die niet alleen de eigen onsterfelijkheid overpeinst, maar ook de houdbaarheidsdatum van zijn liefde voor Antinoös. Als tienjarige weesjongen had hij hem weggeplukt uit zijn Grieks milieu om hem in een pageschool te laten opvoeden. Ondertussen is hij echter zijn jongelingsjaren ontgroeid. Hadrianus beseft dat Antinoös weldra andere horizonten zal kiezen, maar probeert toch via aangepaste uitstapjes zijn oogappel voor hem in te nemen. Claes' beschrijving van hun cruise naar Kanopos, het uitgaanscentrum van Alexandrië, suggereert op een bijna filmische wijze hoe Hadrianus en Antinoös geleidelijk aan worden meegezogen in een orgie van erotiek en mystiek tot Antinoös tijdens het feest van Osiris plots zoek raakt en de afschuwelijke waarheid omtrent zijn verdwijning duidelijk wordt. De manier waarop Claes Hadrianus in de volgende passage naar het troebele Nijlwater laat kijken, illustreert mooi hoe de schrijver de persoonlijke liefdeshistorie van zijn personage doet overvloeien in het globale perspectief van de Romeins-Egyptische geschiedenis: 'Al zijn leven lang had hij een afkeer van het vage, wazige en onbestemde. Zijn voorkeur ging uit naar de klare omtrek, het strakke volume, de vaste vorm. Hij verkoos de lijn boven de kleur, sculptuur boven schilderwerk, kunst boven natuur. De harde spieren van een man waren hem liever dan het weke vlees van een vrouw.'
Claes is er niet alleen in geslaagd om de historische locatie en de mentaliteit uit die periode treffend weer te geven maar hij heeft er ook zijn eigen ziel in gelegd. Die was in vorige romans soms ver te zoeken waardoor de bordkartonnen personages uit Lily (2003) en Sfinx (2004) onvoldoende uit de verf kwamen. Deze keer is Claes blijkbaar ook zelf betrokken partij, al was het maar omdat hij momenteel even oud is als de keizer toen die op zijn leven terugblikte: 'De tweeënzestigjarige keizer was ontroostbaar. Hij had de wereld doorkruist en had gezien dat het een woestijn was. Hij had zich in de stroom van het leven gestort en had ontdekt dat het de rivier van de dood was. Hij had zich aan een lichaam vastgeklampt en had te laat gemerkt dat hij een lijk omklemde.' Claes, de auteur, is lang niet zo ontroostbaar als de keizer die hij hier neerzet. Hij heeft naar eigen zeggen een tabel van Mendeljev in gedachten bij het invullen van zijn schrijfprojecten die telkens weer een andere periode uit de geschiedenis in kaart brengen. Met deze achtste roman heeft hij zijn klassieke inborst op voortreffelijke wijze verzoend met het homoseksuele verhaal dat hij hier wil brengen. Yourcenar heeft in haar versie van de feiten deze persoonlijke waarheid laten ondersneeuwen onder de al te nobele staatsmanskunst van haar Hadrianus. Claes vond dat daarmee onrecht werd gedaan aan de echte Hadrianus. Maar allebei maken ze van hun Hadrianus een onvervalste zinzoeker op zoek naar een aangepaste remedie voor zijn zwartgalligheid. Wie destijds binnentrad in de Alexandrijnse bibliotheek, deed dat onder het opschrift: 'sanatorium voor de ziel'. Met deze roman is het net zo: Psyche is balsem voor de zoekende ziel onder het licht van een Egyptische zon.
Literaire duizendpoot, is voor geen gat te vangen. Zelf schreef hij ooit: 'Je houdt van schuilnamen. Je geliefkoosde schuilnaam is Paul Claes.' Een ding staat echter als een paal boven water: Claes is de meest belezen man uit de Lage Landen, zeker wat poëzie betreft. Hij heeft tientallen vertalingen (waaronder Ulysses uit 1994), essays (De mot zit in de mythe over Hugo Claus uit 1988) en romans op zijn (schuil)naam. Een van zijn meest geslaagde historische romans heette niet toevallig De Kameleon (2001).
31/12/2006
In haar Herinneringen van Hadrianus liet Marguerite Yourcenar de Romeinse keizer op zijn leven terugblikken. Paul Claes focust nu op een reis die de oudere keizer met zijn echtgenote en jonge vriend Antinoös doorheen Egypte onderneemt. Zijn vrouw is van hem vervreemd en enkel nog belangrijk voor zijn imago. Zijn tedere en innige liefde voor Antinoös, die hij zijn 'psyche' noemt, wordt door onzekerheid en twijfel overschaduwd, en slaat om in schuldgevoel wanneer zijn vriend mysterieus verdrinkt in de Nijl. Naast de afkeer van de Egyptenaren, de vijandigheid van de Joden en de onzekere troonsopvolging, zorgt zijn eigen toekomst voor problemen. Hij kwam naar Egypte om een god te worden, maar zijn verlangen naar onsterfelijkheid wordt ten slotte een verlangen naar de dood.
Herhaaldelijk verwijst de auteur naar vroegere historische figuren, zoals Alexander de Grote, maar vooral naar de Griekse mythologie. Dit is niet enkel te verklaren door zijn persoonlijke interesse en zijn voorliefde voor intertekstualiteit, maar het past ook bij deze keizer, die een groot promotor van de Griekse cultuur was. Hadrianus neemt deel aan discussies waarin platonisten, aristotelianen, stoïcijnen, epicuristen en sceptici hun standpunten verdedigen. Maar herhaaldelijk krijgt hij te horen dat alle Griekse denkers hun wijsheid in Egypte gehaald hebben, en dat Plato bij Egyptische priesters in de leer geweest is. Hij tracht zijn toekomst door een droomorakel te achterhalen, laat zich in de onsterfelijkheidscultus van Serapis inwijden en praat veel met een Egyptische priester, die steeds herhaalt dat alleen de dood hem onsterfelijk zal maken. Dit syncretisme van Griekse en Egyptische wijsheid wordt nog aangevuld door het jonge christendom, dat zelfs een van de verklaringen van Antinoös' dood biedt.
Psyche is een erudiete historische roman, met een massa interessante parallellen tussen de personages en de mythologisch-religieuze traditie. Maar het is ook een aangrijpende psychologische roman, met daarenboven spannende, luchtige en zelfs picareske elementen. [Jef Ector]
A.P.G. Spamer
Na Yourcenars meesterwerk over keizer Hadrianus' leven leek er niet veel ruimte meer te zijn voor nòg een roman. Toch is de auteur erin geslaagd de liefde van Hadrianus voor de Bythinische jongeling Antinoos in een nieuw licht te plaatsen. Aan het eind van zijn regering onderneemt de Romeinse keizer een tocht door Egypte. Behalve zijn vrouw Sabina en zijn vermoedelijke opvolger Commodus is ook zijn minnaar aan boord. De keizer is min of meer de gevangene van de verwijten van Sabina en de eisen van Commodus. Om te ontsnappen maakt hij met Antinoos privé-uitstapjes aan de wal, niet alleen naar bordeelwijken maar ook naar een oude tempel. Daar doet Antinoos de idee op, dat iemand het leven van een ander kan redden door zijn eigen leven daarvoor op te offeren. Korte tijd later verdwijnt hij spoorloos. Als zijn lijk in de rivier gevonden wordt, is Hadrianus ontroostbaar. Feiten en fictie zijn knap met elkaar verweven. Liefhebbers van historische romans zullen van dit boeiende boek genieten. Vrij kleine druk.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.