Verzamelde verhalen
Ingeborg Bachmann
Ingeborg Bachmann (Auteur), Paul Beers (Vertaler), Ingeborg Dusar (Nawoord)
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Uitgeleend
|
Koppernik, 2023 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : BACH |
Carl De Strycker
ob/kt/28 o
Nadat bij uitgeverij Koppernik eerder al haar oorlogsdagboek en de verzamelde verhalen verschenen, brengt de uitgever nu haar hoofdwerk in zijn geheel. Nu ja, dat is niet de juiste omschrijving, want Doodsoorzaken bestaat uit Malina , de enige roman die de Oostenrijkse schrijfster Ingeborg Bachmann (1926-1973) bij leven publiceerde, het onvoltooide Het geval Franza en de aanzet Requiem voor Fanny Goldmann , aangevuld met het fragment 'Uit de ontwerpen voor de figuur Malina'. Samen vormen ze een project waaraan Bachmann in de jaren 60 werkte. Haar literaire doel: aan het licht te brengen dat 'velen niet sterven, maar vermoord worden', want 'niets is (…) monsterlijker dan de mens', zoals ze schrijft in het voorwoord tot Het geval Franza . Vrolijke lectuur is dit dus allerminst.
Nochtans hebben de romans op het eerste gezicht een soapachtige plot. Zo is Malina het verhaal van een wanhopige verliefdheid. De naamloze ik-figuur wordt heen en weer geslingerd tussen Malina, de man bij wie ze woont en die haar structuur biedt, en Ivan, haar minnaar die haar geen liefde geeft. Ze is bereid om zich volledig aan hem te onderwerpen, wat tot zelfverlies en een geestelijke crisis leidt.
Het geval Franza is een soort misdaadverhaal waarin de titelfiguur door haar man, een psychiater, psychologisch zo mishandeld is dat hij haar als een 'geval' beziet. Ze vlucht samen met haar broer naar de plek van hun idyllische jeugd, waarna ze hem vergezelt op een studiereis naar Afrika, waar ze sterft. Requiem voor Fanny Goldmann gaat over een actrice van wie de partner haar levensverhaal gebruikt voor zijn debuutroman, wat een schending is van haar integriteit. Maar dat is slechts de samenvatting van de verhaaltjes, 'de inhoud dus, die niet de inhoud is', zoals Bachmann waarschuwt. Doodsoorzaken is wat Umberto Eco een 'open tekst' noemt: een werk dat vele lezingen toelaat.
Wie iets van het leven van de getroebleerde Bachmann weet, herkent autobiografische elementen. De getormenteerde, naamloze ik in Malina schrijft bijvoorbeeld aan een boek dat Doodsoorzaken heet. De tekst bevat ook toespelingen op haar relaties met de schrijvers Paul Celan en Max Frisch. En die laatste heeft, net als wat Fanny overkomt, zijn verhouding met Bachmann beschreven in zijn roman Mein Name sei Gantenbein , wat haar ten diepste gekrenkt heeft.
Toch is Doodsoorzaken geen autobiografisch proza, wel een 'geestelijke autobiografie', toch volgens de auteur. Dat moet zoiets betekenen als: de strekking van wat wordt beschreven, is hoe zij de maatschappij ervoer, en dat was als het 'allergrootste moordtoneel'.
Toxische mannelijkheid
Moord is hier een metafoor voor het kapotmaken van de ander - 'Er zijn woorden, er zijn blikken die kunnen doden, niemand merkt het, iedereen houdt zich aan de façade' - en dan met name van vrouwen. Die worden systematisch onderdrukt: de schaamteloze uitbuiting van zijn leven met Fanny door de schrijver, de ziekmakende manipulatie van Franza door haar echtgenoot, de toxische driehoeksrelatie waarbij de ik in Malina afhankelijk is van twee mannen tegelijk. Telkens wordt een aanslag gepleegd op de identiteit van de vrouwelijke personages, wat tot hun mentale en fysieke ondergang leidt.
In Malina worden de psychische klachten verklaard in het weergaloze middendeel. Dat bestaat uit nachtmerries waarin haar vader de ik pest, kwelt, gevangen neemt, monddood maakt en zich aan haar vergrijpt. Dat is een behoorlijk psychoanalytische interpretatie, en het gesprek dat ze over haar dromen met Malina voert, lijkt sterk op freudiaanse gesprekstherapie, met als conclusie: 'Het is mijn vader niet. Het is mijn moordenaar.' Die vaderfiguur staat hier voor de patriarchale maatschappij die vrouwen het zwijgen oplegt (met de tong die wordt uitgerukt als motief). Dat wordt ook op verteltechnisch niveau onderstreept als aan het einde van de roman niet de ik-figuur, in wier hoofd je dacht te vertoeven, maar Malina de verteller blijkt. Doodsoorzaken is dan ook vaak gelezen als een massale feministische kritiek.
Maar er is ook een politieke laag, want die mannelijke onderdrukking wordt verbonden met het fascisme: in een van de dromen leidt de vader zijn dochter naar de gaskamer. Wat op grote schaal is gebeurd tijdens de Tweede Wereldoorlog vindt nog steeds plaats op intermenselijk vlak, meent Bachmann: 'Ik heb me vaak afgevraagd (…) waar het virus misdaad is gebleven - het kan toch niet twintig jaar geleden [na 1945] plotseling uit onze wereld verdwenen zijn, alleen maar omdat moord hier niet meer aangeprezen, verlangd, met medailles beloond en aangemoedigd wordt. De slachtingen zijn weliswaar voorbij, maar de moordenaars zijn nog onder ons'. Daarbij wordt gesuggereerd - iets wat Thomas Bernhard later ook zal doen - dat de Oostenrijkse maatschappij en de sociale verhoudingen die er heersen dat toelaten.
Een boek over de hel
Tegelijk is Doodsoorzaken een zoektocht naar een manier om de geestelijke ineenstorting te verbeelden. Hier wordt niet traditioneel verteld, maar ongestructureerd en associatief, zodat je als lezer hetzelfde gevoel krijgt als de personages, die hun greep op de werkelijkheid verliezen. Met behulp van verschillende tekstsoorten (innerlijke monoloog, theaterdialogen, telefoongesprekken, brieven, een legende, lyrische passages, dromen met sprookjesachtige kenmerken …) en via talloze verwijzingen naar film, literatuur, muziek en filosofie ontstaat een veelheid aan betekenissen die niet eenduidig te interpreteren zijn (wat heel erg lijkt op de geestesgesteldheid van de neurotische en hysterische persoonlijkheid). Zo is het uiteindelijk niet duidelijk of de ik en huisgenoot Malina eigenlijk niet twee zijden van dezelfde persoonlijkheid zijn. Het zou zomaar kunnen dat de ik schizofreen is.
In een van de dromen in Malina wordt aan de ik gevraagd: 'Wat voor boek zal het zijn, wat voor boek is het dan?' Zij antwoordt: 'Een boek over de hel!' Dat is Doodoorzaken inderdaad, het toont hoe mensen elkaar naar de verdommenis helpen. Het levert ongemakkelijke lectuur op in de dubbele betekenis van het woord, want wat beschreven wordt is bijzonder pijnlijk, en het is een erg complex boek, maar net daardoor eindeloos fascinerend.
Vertaald door Paul Beers, Koppernik, 504 blz., € 35.
Oorspr. titel: 'Todesarten: Malina und unvollendete Romane'.
(ldm)
ob/kt/17 o
*****
Na haar 'Oorlogsdagboek' en de 'Verzamelde verhalen' brengt Koppernik de baanbrekende romancyclus 'Doodsoorzaken' van Ingeborg Bachmann (1926-1973) uit. Daarin onderzoekt de grande dame van de Oostenrijkse literatuur hoe vrouwen door mannen worden onderdrukt en zelfs de dood in gedreven. Paul Beers herzag zijn geprezen vertalingen uit de jaren 80, die nu voor het eerst in één luxueuze band verschijnen. 'Doodsoorzaken' bestaat uit Bachmanns enige roman 'Malina' (1971), de twee onvoltooide maar daarom niet minder indrukwekkende romans 'Het geval Franza' en 'Requiem voor Fanny Goldmann' en een fragmentarisch vignet over Malina, het diabolische heerschap van wie Bachmann de centrale verteller van de cyclus wilde maken. Bachmann concipieerde de onafgewerkte romans al begin jaren 60, in de nasleep van haar traumatiserende breuk met Max Frisch, lang vóór 'Malina'. De meedogenloze verhalen in 'Doodsoorzaken' gaan over vrouwelijke identiteit, het 'virus' liefde, psychisch geweld en mannelijke dominantie, verpersoonlijkt door een alomtegenwoordige nazi-vaderfiguur. Het tragische lot van de vrouwelijke personages legt bij de mannelijke daders een destructieve moraal bloot, een denken dat Bachmann 'fascistisch' noemde. Het hoogtepunt van 'Doodsoorzaken' is opener 'Malina', een meerstemmige 'geestelijke autobiografie', door Rachel Kushner terecht als 'een portret in taal van het vrouwelijk bewustzijn' omschreven. Compromisloos, onvergetelijk proza.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.