Jaag je ploeg over de botten van de doden
Olga Tokarczuk
Olga Tokarczuk (Auteur), Karol Lesman (Vertaler)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
De Geus, © 2023 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : TOKA |
Mirjam Van Hengel
em/ov/04 n
Verbinding zou het sleutelwoord van Tokarczuks oeuvre kunnen zijn − "de geest van een schrijver is een synthetiserende geest die hardnekkig alle scherven verzamelt en er opnieuw een universum van heelheid van probeert te lijmen", zei ze in 2019 toen ze de Nobelprijs voor Literatuur kreeg.
Zo hecht de excentrieke Janina Duszejko in Jaag je ploeg zich sterker aan de handelingen van dieren dan van mensen; zijn de losse verhalen in De rustelozen (2007) verknoopt door een solide gezamenlijk principe en vormen de perspectieven in De Jakobsboeken (2014) een virtuoze ketting. Organismen hebben bij Tokarczuk een nauwe onderlinge afhankelijkheid. Die samenhang is nooit polair, binair of eenduidig maar altijd complex en fijnmazig. Als een delicaat wortelstelsel dat de lezer mag uitgraven, worden verhaal en thematiek verbonden, het reizen met het lichaam, het landschap met zijn bewoners, gekte met vlijmscherp inzicht, leven met dood.
In de nieuwe roman Empusion is het beeld van zo'n wortelgestel in vele vormen aanwezig. Overal groeien mos en zwammen, geheimen vertakken zich in het donkere bos en door de straten van het kuuroord waar tuberculosepatiënten hun wortelachtige bronchieën volzuigen met gezonde berglucht.
Mansplaining
Het is van meet af aan duidelijk met welk ander literair organisme deze roman verbonden is: met De toverberg, de modernistische klassieker waarin Thomas Mann zijn personages hun wereldbeelden uit de doeken laat doen in een kuuroord in de bergen.
Precies dat is het stramien van Empusion. Een Hans Castorp-achtige jongeman, Mieczysław Wojnicz, reist af naar kuuroord Görbersdorf aan de toenmalig Duits-Silezische grens, het is 1913. Hij rijgt zijn dagen aaneen met wandelingen, ligkuren en het aanhoren van eindeloos gepalaver tussen de archetypische pensiongasten: August August, klassiek filoloog, Walter Frommer, theosoof, Thilo Hahn, een verdoemde kunststudent.
Vrouwen zijn er niet. Slechts een paar bijfiguren: de vrouw van de pensionhouder die zelfmoord pleegt, twee zwijgende gezusters op een bankje voor hun huis in het dorp en een prachtige dame die in Wojnicz een onbegrepen verlangen loswoelt.
Zelf behept met een angst om bespied te worden, bespiedt hij zijn omgeving. Ondertussen heeft hij zijn eigen geheime fascinaties en brengt hij lange uren door in de kamer van de zelfmoordenares op zolder - enter the gothic mad woman in the attic.
In tegenstelling tot de clichémannetjes om hem heen is hij niet vast te prikken in zijn opvattingen of natuur. Fluïde beweegt hij zich door het verhaal en doet om verschillende redenen denken aan Orlando in de gelijknamige roman van Virginia Woolf, een roman waarmee Empusion in de kern misschien wel meer gemeen heeft dan met De toverberg. Hij luistert naar de gesprekken tussen de heren over politiek, kunst, Europa, de wetenschap, het spirituele en vrouwen, is de zeef voor hun stortvloed aan mansplaining en filtert de blik van de lezer.
Maar er worden vanaf het begin gaten geprikt in het vertelperspectief. Af en toe duikt er net als in De toverberg een wij-verteller op, mysterieus als de verhalen die de patiënten horen over onbegrijpelijkheden die zich in het dal afspelen - vreemde wezens die zich in de bossen zouden schuilhouden, kolenbranders die meisjes van mos maken om hun lusten op te lozen, onzichtbare vrouwen die jaarlijks hun offers eisen.
Die stem is, getuige een noot van de vertaler, in het Pools herkenbaar als vrouwelijk, in het Nederlands niet. Het zou de stem kunnen zijn van de 'Tumtschi', de schikgodinnen waarover men elkaar verhalen vertelt en waarin de mythische figuur Empuse echoot, de godin die zich heet te voeden met mensenvlees. Het is sowieso de typische Tokarczuk-stem, die duidelijk maakt dat de anekdote hier slechts oppervlakte is en dat er groter − vrouwelijke! − krachten zijn die hun invloed doen gelden dan die van het mannelijk oreren.
Onder de oppervlakte
Het duurt even voordat je de onderstromen van het verhaal gewaar wordt. Aanvankelijk kun je je zelfs afvragen waarom een feministisch auteur in 2023 een groep zichzelf feliciterende mannen zo uitvoerig aan het woord laat over 'De Vrouw'.
Het is overduidelijk ironisch (wie daaraan twijfelt wordt verrast door de 'Aantekening van de auteur' achterin het boek), toch voel je je soms een beetje aan je lot overgelaten in een ruimte met pedante, ouderwetse taal bezigende kerels terwijl om hen heen de raadsels als paddenstoelen uit de grond schieten.
Wat is het koerende geluid onder het gebint van het pension voor heren in Görbersdorf? Wat doet de stoel met leren riemen, duidelijk bedoeld om een mens vast te binden, op de lege zolderkamer? Wie is de derde van de drie zusters, hoe komt de begraafplaats aan al die graven met dezelfde sterfdatum, wat zijn die Tumtschi nu eigenlijk, wat beweegt hen? En wat is het geheim van de hoofdpersoon?
Bij Tokarczuk gebeurt van alles, maar de crux ligt onder de oppervlakte, in de wortels. En als iemand denkt dat de wereld een verzameling heldere tegenstellingen is, zoals een van de personages zegt, heeft hij er niets van begrepen.
De Geus, 376 p., 27,99 euro. Vertaling Karol Lesman.
Fleur Speet
em/ec/16 d
Een kuuroord in de bergen aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog: ingenieur Mieczyś Wojnicz moet dringend een 'echte man' worden, want een catastrofe dreigt terwijl hij zich onledig houdt met dromen en discussiëren en helemaal opgaat in de gesprekken van de kuurgasten.
Er zijn véél overeenkomsten tussen Olga Tokarczuks nieuwe roman Empusion en De toverberg (1924) van Thomas Mann. Maar bij Tokarczuk ontbreken de 'domme' en verleidelijke vrouwen. En waar in De toverberg de personages overdreven veel lachen, wensen die van Tokarczuk vooral serieus genomen te worden. Want in Empusion worden jaarlijks moorden gepleegd, en dát gebeurt niet in De toverberg . Hoe Tokarczuks antwoord op deze klassieker te begrijpen?
Parasiet
Er lijkt in de literatuur vaker teruggegrepen te worden naar de setting van eind negentiende, begin twintigste eeuw, waarin allerlei tegenstellingen groter waren, zoals die tussen de geslachten. Dankzij de prehistorica Marylène Patou-Mathis weten we bijvoorbeeld hoe de archeologie toen als wetenschap ontstond, maar dat men dacht dat in alle koningsgraven mannen lagen (terwijl nu blijkt dat velen vrouwen zijn). Sarah Watling laat in Nobele wilden dan weer zien dat vrouwen in die periode door mannen vaak als ziek en 'hysterisch' werden weggezet. En in haar recentste boek bevrijdt Joke J. Hermsen vrouwelijke filosofen uit die tijd van hun rol als femme fatale of muze. Zoals Lou Salomé: hoezo was ze de 'muze' van Rilke en Freud?
Tokarczuks roman staat bol van vooroordelen over vrouwen (een uitvergroting van De toverberg ), die ze - en nu wordt het spannend - niet corrigeert. De vooroordelen komen rechtstreeks uit bestaande bronnen. Ook de vorm van Tokarczuks roman is uitdagend; het lijkt bijna een studie naar het kuuroord, met foto's van de kurhausen, folders gedrukt in speciale lettertypes en zelfs postzegels met skiërs.
De vooroordelen in Empusion lijken ouderwets. Wie durft nog te beweren dat de vrouw 'een maatschappelijke parasiet' is, een 'evolutionaire lanterfant' die enkel verleidt en manipuleert, of dat 'het moederschap het enige is dat het bestaan van dit heikele geslacht rechtvaardigt'? Het is alsof Tokarczuk niet zozeer een lange neus maakt naar de antifeministen, maar eerder waarschuwt voor het risico dat deze ideeën kunnen terugkeren. Ironisch doet ze er nog een schepje bovenop door de mannen uit het dorp Tuntschi's te laten maken: sekspoppen avant la lettre. Want 'mannelijke begeerte diende onmiddellijk te worden bevredigd, anders zou de wereld tot chaos vervallen'. Uiteraard.
Tokarczuk zet monsters tegenover elkaar: enerzijds de vrouw als beest, een 'Empuse' (volgens Aristophanes), als een hond met een kop vol vuur, een kikker, heks, maar ook mooi en verleidelijk. Anderzijds het monster waarin de zieke, discussiërende heren door hun gepraat veranderen. Wojnicz laat zich hun meningen aanleunen, zo blijkt hoe jonge mannen evenzeer onder het patriarchaat lijden. Wojnicz vindt het weerzinwekkend om een man te moeten zijn: 'een man worden betekent datgene wat voor moeilijkheden zorgt leren ontkennen. Dat is het hele geheim.'
Tokarczuk voegt een thrillerelement toe. Het feit dat in 1639 twee vermeende heksen gemarteld werden, achtervolgt de lokale gemeenschap: jaarlijks wordt in het bos een uiteengereten man gevonden. En het wordt allengs geheimzinniger, met veel spiegelingen en verwijzingen (naar de schilderkunst, de Bijbel, Virginia Woolfs Orlando en naar Alice in Wonderland ). Alles draait om geobserveerd worden; door de arts in het kuuroord, door de kuurgasten, maar ook door de dieren en het landschap. Daarmee suggereert Tokarczuk dat de natuur een factor is om rekening mee te houden: ze kan - als een femme fatale - verslindend zijn.
Vertaald door Karol Lesman. De Geus, 376 blz., € 27,99 (e-boek € 14,99).
Mirjam Van Hengel
em/ov/04 n
'Elke dag gebeuren er in de wereld dingen die met de wetten van de stervelingen niet verklaard kunnen worden.' Met dat motto van Pessoa begint het nieuwe boek van Olga Tokarczuk, Empusion. Sinds de roman Jaag je ploeg over de botten van de doden (2009) valt wel in te schatten wat je dan kunt verwachten: een boek waarin de mens zich verbindt met die onverklaarbare 'dingen', die op de keper beschouwd een stuk minder onverklaarbaar zijn dan de wetten van de mensen zelf.
Verbinding zou het sleutelwoord van Tokarczuks oeuvre kunnen zijn - 'de geest van een schrijver is een synthetiserende geest die hardnekkig alle scherven verzamelt en er opnieuw een universum van heelheid van probeert te lijmen', zei ze in 2019 bij de aanvaarding van de Nobelprijs voor Literatuur.
Zo hecht de excentrieke Janina Duszejko in Jaag je ploeg zich sterker aan de handelingen van dieren dan van mensen; zijn de losse verhalen in De rustelozen (2007) verknoopt door een solide gezamenlijk principe en vormen de perspectieven in De Jakobsboeken (2014) een virtuoze ketting. Organismen hebben bij Tokarczuk een nauwe onderlinge afhankelijkheid. Die samenhang is nooit polair, binair of eenduidig maar altijd complex en fijnmazig. Als een wortelstelsel dat de lezer mag uitgraven verbinden zich verhaal en thematiek, reizen en het lichaam, het landschap en zijn bewoners, gekte en scherp inzicht, leven en dood.
In Empusion is het beeld van zo'n wortelgestel in vele vormen aanwezig. Overal groeien mos en zwammen, geheimen vertakken zich in het donkere bos en door de straten van het kuuroord waar tbc-patiënten hun wortelachtige bronchieën volzuigen met gezonde berglucht.
Van meet af aan is duidelijk met welk ander literair organisme deze roman verbonden is: met De Toverberg, de modernistische klassieker waarin Thomas Mann zijn personages hun wereldbeelden uit de doeken laat doen in een kuuroord in de bergen. Precies dat is het stramien van Empusion. Een Hans Castorp-achtige jonge man, Mieczysław Wojnicz, reist af naar kuuroord Görbersdorf aan de toenmalige Duits-Silezische grens, het is 1913. Hij rijgt zijn dagen aaneen met wandelingen, ligkuren en het aanhoren van eindeloos gepalaver tussen de archetypische pensiongasten: August August, klassiek filoloog, Walter Frommer, theosoof, Thilo Hahn, een verdoemde kunststudent.
Vrouwen zijn er niet. Slechts een paar bijfiguren: de vrouw van de pensionhouder die zelfmoord pleegt, twee zwijgende gezusters op een bankje in het dorp en een prachtige dame die in Wojnicz een onbegrepen verlangen loswoelt.
Zelf behept met de angst bespied te worden, bespiedt hij zijn omgeving. Ondertussen heeft hij zijn eigen geheime fascinaties en brengt lange uren door in de kamer van de zelfmoordenares op zolder - enter the gothic mad woman in the attic. In tegenstelling tot de clichémannetjes om hem heen is hij niet vast te prikken in zijn opvattingen of natuur. Fluïde beweegt hij zich door het verhaal en doet om verschillende redenen denken aan Orlando in de gelijknamige roman van Virginia Woolf, een roman waarmee Empusion in de kern misschien wel meer gemeen heeft dan met De Toverberg. Hij luistert naar de gesprekken tussen de heren over politiek, kunst, Europa, de wetenschap, het spirituele en vrouwen, is de zeef voor hun stortvloed aan mansplaining en filtert de blik van de lezer.
Maar er worden vanaf het begin gaten geprikt in het vertelperspectief. Af en toe duikt er net als in De Toverberg een 'wij'-verteller op, mysterieus als de verhalen die de patiënten horen over onbegrijpelijkheden die zich in het dal afspelen - vreemde wezens die zich in de bossen zouden schuilhouden, kolenbranders die meisjes van mos maken om hun lusten op te lozen, onzichtbare vrouwen die jaarlijks hun offers eisen.
Die stem is, getuige een noot van de vertaler, in het Pools herkenbaar als vrouwelijk, in het Nederlands niet. Het zou de stem kunnen zijn van de 'Tumtschi', de schikgodinnen waarover men elkaar verhalen vertelt en waarin de mythische figuur Empuse echoot, de godin die zich heet te voeden met mensenvlees. Het is sowieso de typische Tokarzcuk-stem, die duidelijk maakt dat de anekdote hier slechts oppervlakte is en dat er groter - vrouwelijke! - krachten zijn die hun invloed doen gelden dan die van het mannelijk oreren.
Het duurt even voordat je de onderstromen van het verhaal gewaarwordt. Aanvankelijk kun je je zelfs afvragen waarom een feministisch auteur in 2023 een groep zichzelf feliciterende mannen zo uitvoerig aan het woord laat over 'De Vrouw'. De ene na de andere enormiteit passeert de revue. 'Daar waar bij de man de wil zetelt daar zit bij de vrouw de begeerte'; 'Vrouwen zijn vanaf hun geboorte immers moreel belemmerde wezens'; 'Haar lichaam, en dus ook zijzelf, behoort allen toe, aangezien zij een vat is waar mensen uit voortkomen.'
Het is overduidelijk ironisch (wie daaraan twijfelt wordt verrast door de 'Aantekening van de auteur' achter in het boek), toch voel je je soms een beetje aan je lot overgelaten in een ruimte met pedante, ouderwetse taal bezigende kerels terwijl om hen heen de raadsels als paddestoelen uit de grond schieten.
Wat is het koerende geluid onder het gebint van het pension voor heren in Görbersdorf? Wat doet de stoel met leren riemen, duidelijk bedoeld om een mens vast te binden, op de lege zolderkamer? Wie is de derde van de drie zusters, hoe komt de begraafplaats aan al die graven met dezelfde sterfdatum, wat zijn die Tumtschi nu eigenlijk, wat beweegt hen? En wat is het geheim van de hoofdpersoon Mieczysław Wojnicz?
Sommige van deze raadsels worden tegen het einde van de roman wél opgelost - daarover moet hier gezwegen worden. Niet alleen omdat het de plot verraadt (is er een plot?), maar omdat het raadselachtige en ondefinieerbare het hart uitmaakt van deze wonderlijke roman waarin niets is wat het lijkt. Bij Tokarczuk gebeurt van alles, maar de crux ligt onder de oppervlakte, in de wortels. En als iemand denkt dat de wereld een verzameling heldere tegenstellingen is, zoals een van de personages zegt, dan heeft hij er niets van begrepen.
Olga Tokarczuk kreeg in 2019 de Nobelprijs voor Literatuur uitgereikt.
Uit het Pools vertaald door Karol Lesman.
De Geus; 376 pagina's; € 27,99.
(som)
em/ov/14 n
***1/2
De nieuwe roman van Olga Tocarczuk, haar eerste sinds haar Nobelprijs in 2018, zou het feministische antwoord zijn op 'De toverberg' van Thomas Mann. Hoofdpersoon Mieczysław Wojnicz is een verlegen ingenieursstudent uit Lemberg die lijdt aan tuberculose. In Görbersdorf volgt hij een kuur van koude baden, wandelingen en uitgelezen maaltijden. Medekuurders zijn de traditionele katholiek Longin Lukas en de ruimdenkende classicus en socialist August August. Voorts zijn er de mysterieuze Walter Frommer en de frêle schilder Thilo von Hahn. Hun gesprekken gaan over kunst, literatuur, godsdienst en democratie, maar monden vaak uit in het thema vrouwen. Alle mannen in het pension zijn ervan overtuigd dat vrouwen minderwaardig zijn. In het nawoord verklapt Tocarczuk dat hun misogyne uitspraken parafrasen zijn van teksten van beroemde auteurs. Tegelijk zijn vrouwen in deze roman op een andere manier heel sterk aanwezig. Niet toevallig wordt de Griekse komediedichter Aristophanes aangehaald, die spreekt over een Empuse, een vrouwelijke demon uit de mythologie die zich voedt met het bloed van jonge mannen. Via tal van geheimzinnigheden ontpopt de wat programmatische, maar meeslepende vertelling zich uiteindelijk tot een beklemmende gothic novel. 'Empusion' is een stilistisch fraaie roman, maar vooral te savoureren als je enige bovennatuurlijkheid voor lief wilt nemen.
Bookarang
Een literair griezelverhaal over verontrustende gebeurtenissen in de bergen van Pruisisch Silezië. Het verhaal volgt student Mieczysław Wojnicz die in 1913 naar een beroemd sanatorium reist. Hij verblijft in een herenpension waar patiënten uit heel Europa filosoferen, vergelijkbaar met Thomas Manns De Toverberg. Mieczysław raakt gefascineerd door verontrustende gebeurtenissen in de omgeving, maar wat hij nog niet weet is dat er duistere krachten zijn die het ook op hem gemunt hebben. Talig en sfeervol geschreven. Met foto’s en illustraties in zwart-wit. Met name geschikt voor een literaire lezersgroep. Olga Tokarczuk (Sulechów, 1962) is een Poolse schrijver, dichter en psycholoog. Ze ontving meer dan eens de Nike, de belangrijkste literaire prijs van Polen en won de Man Booker International Prize. In 2019 werd haar de Nobelprijs voor Literatuur 2018 toegekend.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.