In de schemer
Juan Benet
Juan Benet (Auteur), M. Vanderzee (Vertaler)
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Uitgeleend
|
Uitgeverij Kievenaar, 2023 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : BENE |
Marijke Arijs
us/ug/12 a
'Ik ben de slechtste schrijver die ik ken', zei Juan Benet (1927 - 1993) ooit. De Madrileense cultauteur, die zelfrelativering tot een kunst had verheven, wordt tegenwoordig tot de grootste Spaanse schrijvers van de tweede helft van de twintigste eeuw gerekend. Wijlen Javier Marías beschouwde hem als zijn leermeester en zijn naam wordt in één adem genoemd met grootheden als Marcel Proust, James Joyce en William Faulkner.
In 1968 blies Benet de literaire wereld van zijn sokken met Je zult terugkeren naar Región . Deze debuutroman, waarin hij grondig afrekende met het sociaal realisme, was radicaal vernieuwend en volstrekt uniek, maar gemakkelijke kost was het niet. Het duurde dan ook meer dan een halve eeuw voor het boek eindelijk in het Nederlands werd vertaald.
Geduld
In de eerste regels stuurt de auteur een nietsvermoedende reiziger naar Región, een onherbergzame streek die - net als het Yoknapatawpha County van Faulkner, het Santa María van Juan Carlos Onetti en het Macondo van Gabriel García Márquez - alleen op de literaire landkaart bestaat. Het woeste, labyrintische gebied met zijn sinistere bewaker, Numa, wordt in al zijn aspecten in kaart gebracht. Niemand is er ooit van teruggekeerd, waarschuwt de verteller, en de bewoners van dit Spanje in zakformaat zijn bepaald geen vrolijke Fransen.
Ze worden beheerst door angst, onzekerheid, eenzaamheid en frustratie, en ze worden gekweld door de herinnering aan de Burgeroorlog. Aan die broederstrijd, die bij Benet mythische proporties aanneemt, zijn geen verheven idealen te pas gekomen. De streek is 'uit onverschilligheid of inertie' trouw gebleven aan de Republiek en de strijdende partijen werden alleen gedreven door irrationele gevoelens, wat tot de ergste excessen heeft geleid.
Het verhaal vergt nogal wat doorzettingsvermogen, want het is net zo ondoordringbaar als het landschap zelf. Om te beginnen moeten we ruim honderd bladzijden geduld oefenen voor de hoofdpersonages ten tonele verschijnen. Dokter Sebastián en de dochter van kolonel Gamallo, leider van het opstandelingenleger, halen tijdens een doorwaakte nacht herinneringen op aan het recente verleden. In hun ellenlange monologen - de twee praten compleet langs elkaar heen - vertellen ze het verhaal van de Burgeroorlog, elk vanuit hun perspectief.
Voor de vrouw, die door de republikeinen werd opgesloten en slecht behandeld, is die traumatische periode onlosmakelijk verbonden met liefde, begeerte en seks. Hun relaas is vervlochten met episoden uit de geschiedenis van Región, gedetailleerde verslagen van de militaire operaties en beschouwingen over het geheugen en de tijd, de rede en de hartstocht, schuld, misdaad en moraal.
Gehuld in nevelen
Op het eerste gezicht hangt deze merkwaardige roman met haken en ogen aan elkaar. Wat te denken van de flashback over de kaartmarathon tussen kolonel Gamallo en een mijnwerker, die spelen om een magisch goudstuk en een jonge vrouw? Wat is de functie van het verhaal van de postbeambte die met zijn telegraaf berichten opvangt van heksensabbatten, kerkhoven en grotten in de bergen? En wat moeten we aan met de absurde geschiedenis van de arts die trouwde met de dochter van de spoorwachter, op voorwaarde dat ze nooit koolsoep zou koken?
Gaandeweg beginnen de verhaallijnen zich scherper af te tekenen en krijgen de personages meer gestalte, maar uiteindelijk blijft de wereld van Benet toch in nevelen gehuld. En dat is ook uitdrukkelijk de bedoeling, want de schrijver, die lak had aan logica en chronologie, vond dat de rede fors werd overschat. Zelfs na een grondige herlezing vallen de puzzelstukken niet allemaal op hun plaats, maar wat doet dat ertoe? Het is aangenaam dolen over de kronkelpaden en dwaalwegen van dit labyrint, ook al is het een universum dat je niet straffeloos betreedt. Zodra je gegrepen bent door de meanderende zinnen en de barokke, bezwerende taal van Benet, ben je verkocht. Dan ben je, zoals de titel zegt, gedoemd om eeuwig terug te keren naar Región.
Vertaald door M. Vanderzee, Kievenaar, 408 blz., € 25.
Oorspr. titel: 'Volverás a Región'.
Maarten Steenmeijer
2/ei/20 m
In het in Interviews With Spanish Writers (1991) opgenomen gesprek met schrijver en ingenieur Juan Benet (1927-1993) vroeg de Amerikaanse hispanist Marie-Lise Gazarian Gautier hem hoe hij het toch voor elkaar kreeg om twee beroepen uit te oefenen. Dat was heel eenvoudig, antwoordde Benet. Hij had helemaal geen dubbele baan. Hij was ingenieur van beroep en schrijven deed hij in zijn vrije tijd. Even verderop in het gesprek zat Gazarian Gautier er opnieuw naast toen ze de kijk op de wereld van de schrijver bestempelde als kosmopolitisch. Niks van waar, Benet vond zichzelf helemaal geen wereldburger.
Nog maar een poging dan: was Benets werk niet verwant aan dat van boom latinoamericano-schrijvers als Mario Vargas Llosa? Dacht het niet, meende hij. Zijn romans waren Europees, of Spaans desnoods. Maar Latijns-Amerikaans, nou nee. De interviewer gaf niet op en bracht Región ter sprake, het 'mythische gebied' waar een groot deel van Benets werk zich afspeelt, dat symbool zou staan voor Spanje. Ook met deze veronderstellingen was de schrijver het niet eens. Región was geen mythisch gebied en ook geen zinnebeeld van Spanje, dat waren verzinsels van critici en academici.
Je zou Gazarian Gautiers interview kunnen lezen als de kroniek van een sisyfusarbeid. In dit opzicht lijkt haar gesprek met de dwarse Spaanse schrijver als twee druppels water op wat je ervaart als je zijn werk leest. Je probeert er greep op te krijgen, maar hoezeer je ook je best doet - en Benet lezen betekent: flink je best doen -, toch lukt dat maar niet. Dat maakte Je zult terugkeren naar Región (1967) meteen al duidelijk, Benets imposante debuutroman die de basis zou leggen van een van de meest eigenzinnige en tegendraadse oeuvres uit de moderne Spaanse literatuur.
Ruim een halve eeuw later is het boek dan eindelijk in het Nederlands te lezen dankzij M. Vanderzee, die niet alleen tekende voor de dappere vertaling maar daar ook een 'begeleidend essay' van dertig pagina's aan toevoegde. Daarin kiest hij als invalshoek de parodie, een keuze die naadloos aansluit bij de ongrijpbaarheid van Je zult terugkeren naar Región. Vanderzee laat zien dat Benets roman het theater, het realisme, het modernisme en zelfs de parodie zelf parodieert. Maar, zo kun je je vervolgens afvragen, wat is deze roman zélf dan eigenlijk? Op die vraag krijg je geen antwoord en dat is waarschijnlijk ook de bedoeling.
Biedt Je zult terugkeren naar Región dan helemaal geen houvast? Is er geen verhaal, geen plot, geen historische context, geen plaats van handeling? Zijn er geen personages, geen vertellers? Ja, die zijn er allemaal wel, maar niet in de vormen, gedaanten en structuren die ons vertrouwd zijn. Zo begint de roman met een beschrijving van de omgeving van Región (letterlijk: Streek), maar die is zó overdadig en onmatig dat je erin verdwaalt. Ook is al snel duidelijk dat de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) de belangrijkste historische context is (al gaat de roman terug tot de prehistorie), maar die oorlog is in Región een karikatuur van de 'echte' oorlog.
Ook de plot - als daar al sprake van is in Je zult terugkeren naar Región - staat ver af van wat we gewend zijn. In een voormalige kliniek komt een paar decennia na de Burgeroorlog een vrouw (Marré) bij een dokter (Sebastián). Het grootste deel van de roman bestaat uit de dialoog tussen die twee, al heb je al snel de indruk dat je ellenlange monologen aan het lezen bent. Marré en Sebastián reageren niet of nauwelijks op elkaar, ze lijken op te gaan (en opgesloten te zitten) in hun eigen 'verhalen'.
Maar 'verhaal' is op zijn beurt ook weer een term die veel meer coherentie suggereert dan er in feite is. Zeker, Sebastián vertelt over zijn vergeefse liefde voor María Timoner, het liefje van generaal Gamallo, en over zijn abrupt gesloten huwelijk met een vrouw die nooit echt zijn vrouw mocht worden. En ja, Marré (Gamallo's dochter) vond tijdens de oorlog zowel grandeur als misère in de liefde.
Maar je moet goed zoeken naar de brokstukken van deze twee 'verhalen', overwoekerd als ze worden door een wildgroei van andere 'verhalen', van bovennatuurlijke gebeurtenissen en pogingen om die te duiden, van feitelijke beschrijvingen, van geschiedkundige verhandelingen en van complexe theoretische passages over onderwerpen als tijd en herinnering: 'Het heden is al voorbij en alles wat ons rest is wat er op een dag niet is gebeurd; ook het verleden is al niet meer wat het was, maar wat het niet was. En alleen de toekomst, dat wat ons rest, is wat er is geweest (...).' Dat werk.
Het zijn dit soort bespiegelingen, en ook de opvallend uniforme stijlen waarvan de vertellers (naast Sebastián en Marré is er ook nog een anonieme verteller) zich bedienen, die doen denken aan de romans van Benetbewonderaar Javier Marías. Maar minstens zo opvallend zijn de verschillen.
Bij Marías vloeien de vertellersstemmen niet in elkaar over en dat is wel zo overzichtelijk. En, belangrijker nog: Benet construeert een kluwen, terwijl je bij Marías weet dat er altijd, hoeveel zijpaden hij ook inslaat, een plotlijn is waarnaar je terug zult keren.
In de romans van Benet kom je nooit ergens aan, je blijft altijd maar dwalen en verdwalen. Dat maakt hem tot een veel radicaler en weerbarstiger vertolker van wat Marías contar el misterio heeft genoemd: het mysterie vertellen oftewel ervaren in plaats van het te benoemen en onthullen. Geen wonder dus dat Benet altijd een cultschrijver is gebleven, terwijl Marías met zijn toch allesbehalve licht verteerbare romans wereldwijd een publiek vond.
★★★★☆
Uit het Spaans vertaald en van een nawoord voorzien door M. Vanderzee. Kievenaar; 403 pagina's; € 25.
Maarten Steenmeijer
em/ec/31 d
Vijftig jaar geleden las ik Volverás a Región (1967) van Juan Benet voor het eerst. Dat moest, want ik studeerde Spaans en het boek stond op een leeslijst die we aan het begin van het tweede jaar dienden te verstouwen. Ik herinner me dat het een lange lijst was. Minstens dertig boeken, misschien wel vijftig. En ik herinner me ook dat het een hele kluif was, boeken lezen in een taal die je nog niet goed beheerste. Die handicap verklaart waarschijnlijk dat ze weinig indrukken hebben achtergelaten. Op één uitzondering na: Volverás a Región. Het was veruit het moeilijkste boek op de lijst. Ellenlange zinnen, héél veel woorden die ik niet kende, geen verhaal dat houvast gaf. Ik begreep nauwelijks wat ik las en toch werd ik gegrepen. Dit was anders dan anders, deze roman had iets. Een mistige sfeer, een donkere stijl, een eigen stem.
Jaren nadat ik was afgestudeerd las ik Volverás a Región opnieuw. Ik snapte nu wel wat er stond, maar de mist trok niet helemaal op. Die mist, zo besefte ik toen, was de kern van het schrijverschap van eigenheimer Benet. Hij was van 1927 en dus een generatiegenoot van al die Spaanse schrijvers die in de jaren vijftig het engagement omarmden. Ze schreven vanuit de overtuiging dat literatuur een politieke functie had en op transparante wijze de problemen van Spanje (dat toen zwaar gebukt ging onder de dictatuur van generaal Franco) over het voetlicht moest brengen.
Benet vond dit een achterlijke literatuuropvatting. Hij wilde het wel over Spanje hebben, maar dan niet op zo'n naïeve, voor de hand liggende manier. Hij zocht zijn heil buiten de grenzen van Spanje en vond zijn grote voorbeeld in William Faulkner (die hij overigens in het Frans las). Faulkners werk was weliswaar ook diepgeworteld in de wereld waarin hij was opgegroeid (het zuiden van de Verenigde Staten), maar die voerde hij niet op als overzichtelijk en hapklaar, maar als een veelstemmige ervaring. Een ervaring die vanwege de complexiteit van de werkelijkheid én vanwege het menselijk onvermogen haar te doorgronden niet anders dan ondoorzichtig, labyrintisch en mysterieus kan zijn. De werkelijke werkelijkheid is, aldus Benet, een mysterie.
In de voetsporen van Faulkner zou Benet op zijn beurt school maken in Spanje. Zijn bekendste leerling is Javier Marías, die veel over hem heeft geschreven en zijn eerste roman Los dominios del lobo (1971) aan hem opdroeg, uit dank voor Benets inspanningen om het boek gepubliceerd te krijgen. Zoals bekend vond Marías jaren later een groot publiek, binnen én buiten Spanje.
Benet, die in 1993 veel te vroeg overleed, is daarentegen altijd een cultschrijver gebleven, ook in Spanje. Moeilijk te begrijpen is dat niet. Het zijn allebei weerbarstige schrijvers, maar bij Benet is de mist een stuk dichter dan bij Marías. Dat uitgeverij Kievenaar en vertaler M. Vanderzee zich nu wagen aan een Nederlandse versie van Benets debuutroman, getuigt daarom van lef en liefde. Over een paar maanden zal het boek verschijnen onder de titel Je zult terugkeren naar Región en dan kunnen we ook hier lezen waar Marías de mosterd haalde.
Uit het Spaans vertaald door M. Vanderzee.
Kievenaar; 400 pagina's; € 27,50.
Bookarang
Een experimentele literaire roman over eenzaamheid, mislukking en identiteit die zich afspeelt in het imaginaire gebied Región. Región, een desolate en onherbergzame bergstreek, bestaat na de Spaanse burgeroorlog nog slechts uit ruïnes. Juan Benet beschrijft het gebied en de mensen die er leven en die gebukt gaan onder eenzaamheid, tristesse en wanhoop. Niemand is gelukkig, en er heerst angst, mislukking en verval. Het vergeefse zoeken naar betekenis verenigt de personages. Benet thematiseert de tijdelijkheid, het onzekere en de ambiguïteit, en geeft de lezer slechts fragmentarische en onvolledige informatie. Het verhaal blijft open, kent geen ontknoping en blijft ongrijpbaar.‘Je zult terugkeren naar Región’ is in een talige, plechtstatige stijl geschreven en met finesse vertaald door M. Vanderzee. Enkel geschikt voor literaire lezers. Met een begeleidend essay van de vertaler.Juan Benet (1927-1993) was een Spaanse schrijver. In 1968 brak hij als buitenstaander door met ‘Je zult terugkeren naar Región’. Hij schreef meerdere romans die zich in dit imaginaire gebied afspelen.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.