Ebbenhout : Afrikaanse ontmoetingen
Ryszard Kapuscinski
Ryszard Kapuscinski (Auteur), Frank Westerman (Samensteller)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
De Arbeiderspers, 2015 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : MAG F 12792 |
2/ei/29 m
Kapuscinski behoort tot mijn vaste repertoire. Zo eens per jaar citeer ik hem luidop. 'In Polen hebben alle mensen schoenen. In de winter kan iemand zonder schoenen het te koud krijgen en doodgaan.' Halfzingend van verbazing voeg ik eraan toe: 'Doodgaan van op blote voeten lopen? Ha! Ha! Is het ver naar Polen?'
Deze zinnen komen uit Nog een dag - dat speelt in Angola, 1975. Ik heb me erdoor laten meeslepen. Bij de tweede, derde en vierde lezing heb ik de zinnen ontleed, de lettergrepen geklapt, de puntkomma's geteld. Hoe doet hij dit?
Kapuscinski rijdt de oorlog tegemoet. Buiten de hoofdstad stuit hij op een wegversperring. Hij mindert vaart en doet, in letterlijke zin, iets fenomenaals: Kapuscinski stuit niet op een wegversperring, nee, hij stuit op de wegversperring. De wachtpost die je overal in Afrika tegenkomt. Hij stapt uit, en geeft ons de fenomenologie van het roadblock. Waaruit dat zoal is opgebouwd. Wie zo'n post bemant. Hoe je ze aanspreekt. ('We kunnen iets over Polen vertellen. In Polen hebben alle mensen schoenen.')
Deugde Kapuscinski?
Behalve geniaal vond ik Kapuscinski ook aardig. Bij een oorlogscorrespondent verwacht je misschien een macho, maar Kapuscinski is bang, zweet zich te pletter, kent de weg niet. Hij is begaan met degenen over wie hij schrijft, en wij lezers zijn begaan met hem. In Polen is hij geliefder dan de beide Nobelprijslaureaten Szymborska en Milosz. Journalisten en schrijvers uit de hele wereld sloten hem in de armen - van John Updike, Susan Sontag tot Gabriel García Márquez aan toe. Met zijn reportages, schrijft Salman Rushdie, bereikt Kapuscinski datgene wat alleen kunst vermag, 'dat wil zeggen: het zet onze verbeelding in vuur en vlam'. Eén Kapuscinski is waardevoller dan het gereutel van duizend 'journofantasten'.
Maar nu is 'de reporter van de eeuw' dood en is hij, in het Westen, van zijn voetstuk getrokken. Sinds de verschijning van zijn biografie (2010) zoemen de beschuldigingen als steekwespen rond zijn naam. Ze zijn niet meer weg te slaan. Als bloemlezer kreeg ik ze zelf ook meteen om de oren. 'Kapuscinski, die zoog toch alles uit zijn duim?' Een jonge cabaretier: 'O, die leugenaar.'
Omdat ik aan hem schatplichtig ben, voel ik me aangesproken. Wat blijft er over van het imago van de aimabele reporter en de zeggingskracht van zijn oeuvre? Deugde Kapuscinski?
Een Pool zal in antwoord op die vraag zijn dossier van de Poolse geheime dienst willen inzien; wij in het Westen willen de feitenchecker op zijn reportages loslaten. Zijn Poolse biograaf doet beide, maar begint bij het eerste.
Uitsluitend van melk
'Als kind in de oorlog droomde ik van schoenen', schreef Kapuscinski. 'Schoenen te hebben.' In het naoorlogse Polen schaart hij zich in de gelederen van de bevrijders, de communisten. Als geschiedenisstudent is hij een strenge verkeersagent op het rechte marxistisch-leninistische pad. In alle interviews echter laat hij het begin van zijn politieke leven samenvallen met de poststalinistische dooi, midden jaren 50. Op de hervormingsgolven mag verslaggever Kapuscinski naar India, Afrika, Latijns-Amerika: arme landen waar hij zijn thema en zijn toon vindt.
'Wat een fantastische reporter', schrijft zijn hoofdredacteur in 1961. 'Dit is geen gewone journalistiek. Het is politieke literatuur, voortgebracht door een duivels getalenteerde auteur.'
Kapuscinski's schrijven is vrij, vrij van conventies. Zijn teksten zijn onbevangen, je herkent ze aan de beslistheid. 'De Dinka in Zuid-Soedan leven uitsluitend van melk.' Hij verkiest het woordje 'uitsluitend' boven het obligate 'voornamelijk', de lezer is niet dom. Wie de nuance zoekt, legge zijn boeken terzijde. Feiten en meningen lopen bij Kapuscinski door elkaar. Zijn werk barst van de interpretaties en overdrijvingen. Kapuscinski is de grote impressionist van de reportagekunst.
In de laatste jaren van zijn leven echter, bedolven onder internationale roem, raakte Kapuscinski almaar banger dat 'het' zou uitkomen. Wát zou uitkomen?
Zijn hand-en-spandiensten voor de Poolse geheime dienst... Onmiddellijk na de val van het communisme ontketende zich in Polen een heksenjacht op iedereen die fout was geweest in het ancien regime. Een beetje fout of vermeend fout was ook fout.
Vuile verklikker
Vier maanden na Kapuscinski's dood, in mei 2007, onthulde de Poolse Newsweek de inhoud van zijn dossier bij de geheime dienst. Er zaten bonnetjes in ter waarde van 30 dollar. De buitenlandse spionagedienst bleek hem in 1965 te hebben aangeworven als informant. Hij schreef een handvol onschuldige rapportjes; het enige echt pijnlijke is een verslag van een lunchgesprek met een Pools-Joodse lector, die naar Mexico is uitgeweken.
Zie - een vuile verklikker.
Zie - niet fraai, de woorden van de lector had hij nooit mogen doorbriefen, maar zijn rapport is zonder gevolgen gebleven, het zij hem vergeven.
Tussen deze standpunten slingert het postume Poolse volksoordeel over de grote schrijver-reporter Kapuscinski. Los hiervan, diep in hun hart, vinden de meeste Polen dat hij de Nobelprijs voor de Literatuur had moeten krijgen.
Hoe anders verliep het Kapuscinski-bashing in het Westen. Nog voor zijn biografie van de persen was gerold slingerden de onthullingen al in losse flarden over de aardbol. 'Kapuscinski verzon ontmoetingen met Che Guevara en Lumumba' - mét aanhalingstekens. Als zo vaak blijven die hoge komma's in niemands geheugen hangen, ze vallen geruisloos weg en veranderen een bewering in een etiket. Nergens heeft Kapuscinski ooit beweerd dat hij Lumumba heeft ontmoet, of ook maar een kilometer is opgelopen met Che Guevara. Er circuleert slechts een Engelstalige flaptekst waarop dat staat. En díe klopt niet, toont de biograaf aan.
De sluizen staan dan al open. Er spoelt klein grut uit (de Dinka eten ook granen en vlees; Soedan was strikt genomen geen 'Britse kolonie'; Addis Abeba telde in 1990 niet één, maar meerdere boekwinkels), maar ook zwaarder wegend spul (Kapuscinski kon weten dat de victoriabaars niet werd gevoerd met slachtoffers van Idi Amin; Haile Selassie was aantoonbaar geen analfabeet; de citaten in zijn boek De keizer suggereren echtheid maar gloeien in het licht van de feitenchecker op tot verdichtsels).
Raconteur
Voorbij een bepaalde grens houdt een tekst op 'journalistiek' te heten. Die grens is niet loepzuiver te trekken, niet met het criterium van hoor en wederhoor, noch met het verschuilen achter (anonieme) bronnen. Uiteindelijk gaat het om een samenspel tussen schrijver en lezer, een dans die je aangaat. Kapuscinski is van het leidende type, eerder een raconteur dan een reporter, en soms, zichzelf op sleeptouw nemend, zwiert hij uit de bocht - zoals in De keizer. Wie zijn oeuvre met een 'dan zal de rest ook wel zijn verzonnen' bij het grof vuil zet, weet niet wat hij mist.
Zelf begon ik argwanend aan zijn niet eerder vertaalde reportage De dood van de ambassadeur, over de moord op de Duitse ambassadeur in 1970 in Guatemala. Kapuscinski wijdt er vijftig pagina's aan - vanachter zijn schrijftafel in Mexico-stad! Toch is het een overtuigend en doorleefd betoog - met misschien wel de mooiste regels die hij ooit heeft geschreven: over de fenomenologie van de stilte in een dictatuur. 'Geschiedschrijvers besteden [...] onvoldoende aandacht aan perioden van stilte. Zij missen de feilloze intuïtie van de moeder die hoort dat het in de kamer van haar kind plotseling stil is geworden. Voor tirannen en bezetters is stilte noodzaak. De stilte eist dat de vijanden van de stilte plotseling en spoorloos verdwijnen.'
Ik heb ze toegevoegd aan mijn repertoire en zal ze af en toe fluisterend opzeggen. Als eerbetoon.
RYSZARD KAPUSCINSKI
De draagbare Kapuscinski. Zijn beste reportages, gekozen en ingeleid door Frank Westerman.
De Arbeiderspers, 384 blz., 18,99 euro.
RYSZARD KAPUSCINSKI
De dood van de ambassadeur.
Fosfor Longread, e-boek via Fosfor.nl, 2,99 euro.
Drs. ing. M.C. v. Kerkhoven
Fraaie bloemlezing van belangrijke teksten van de Poolse, in 2007 overleden wereldberoemde schrijver en journalist, die een indrukwekkend oeuvre achterliet. Hij zou zonder uitzondering met eigen ogen getuige zijn geweest van allerlei gebeurtenissen uit de geschiedenis. Althans, dat is wat de correspondent voor diverse media zelf altijd heeft volgehouden. Naar nu blijkt, zijn bij diverse verhalen vraagtekens te plaatsen. De details over het hofleven van Haile Selassie, keizer van Ethiopië – ontleend aan anonieme bronnen is de claim – zijn zeer waarschijnlijk te mooi om waar te zijn. Dat de man klusjes deed voor geheime diensten en daarmee de geloofwaardigheid van de gehele journalistiek op het spel zette, wordt bijzaak geacht. Want overeind blijven de weergaloos geconstrueerde observaties en het feilloze gevoel voor wat sfeerbepalend is in een verhaal. Dat is wat Frank Westerman, Kapuscinski-fan en zelf uitbater van de literaire non-fictie, in de inleiding benadrukt. Er zijn ook mensen die vinden dat een journalist nooit schrijver, spion, activist, fantast en jokkebrok tegelijk kan zijn.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.