Museum van onvoorwaardelijke overgave
Dubravka Ugrešić
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Nijgh en Van Ditmar, 2015 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ESSAY : UGRE |
Filip Michiels
i /un/17 j
Het overkomt je als journalist gelukkig niet vaak dat de geïnterviewde je halverwege een interview tot tweemaal toe verzoekt vooral níét naar haar te luisteren. Toch is dat exact wat vorige week gebeurde, in een wat belegen ogend bruin café in Amsterdam, toen we spraken met Dubravka Ugresic (°1949). "Ik ben maar een schrijfster, op de koop toe een vrouw. Ik heb het recht om een boek uit te brengen, maar luister vooral niet naar mij. Ik ben geen profeet of journalist die een boodschap kwijt wil of een missie heeft, ik doe aan literatuur. Mannen hebben missies, ik heb hoogstens een mening.
"Als je een correct en objectief antwoord wilt krijgen op je vragen, dan moet je bij andere mensen aankloppen. Politici, sociologen, antropologen, noem maar op. Je kunt je natuurlijk ook wenden tot de verliezers van de Joegoslavische burgeroorlog, of tot de winnaars, die smerige nationalisten. Je ziet maar, maar ik ben hoegenaamd niet de juiste persoon om al die vragen te beantwoorden. Ik schrijf literatuur, niet meer en niet minder."
Daar zit je dan met je netjes voorbereide vragenlijstje. En kom je achteraf, enigszins verbijsterd toch, tot de conclusie dat het boek misschien interessanter was dan de schrijfster zelf. Toch twijfel je: was het oprechte maar ietwat misplaatste bescheidenheid, of toch vooral gespeeld cynisme? Eén vraag blijft overeind: waarom achtte Dubravka Ugresic het, twintig jaar na de bloederige en wrede burgeroorlog die haar geliefde Joegoslavië volledig uiteenreet, dan nog nodig om dit boek te schrijven? Een verzameling essays - soms zijn het haast journalistieke verhalen - waarin de woede om wat in Oost-Europa gebeurde en nog altijd gebeurt om de zoveel regels haast van het papier spat. En waarin ook West-Europa, waar ze haast twintig jaar woont en werkt, niet bepaald een goede beurt maakt.
Goed 350 pagina's aan een stuk fileert ze het oude continent. Wat overblijft, is een indringende maar soms ook te weinig genuanceerde impressie van een continent waar de bevolking zich vooral graag in nostalgie en nationalisme wentelt. Waar nog amper dromen gekoesterd worden en het overgrote deel van de bevolking vervallen is in plat materialisme of in een heilloze celebrity-cultuur.
Al lijkt het toch vooral de situatie in het gewezen Oostblok die haar, ruim twintig jaar na haar vertrek uit haar geboorteland Kroatië, triester en pessimistischer stemt dan ooit tevoren. Twintig pagina's ver in het boek verwoordt ze het zo: 'Ze planten daar geen bloemen, want dat zou kunnen betekenen dat ze geloven in de toekomst, en dat doen ze niet. Het enige wat ze nog hebben, is een soort boers fatalisme: het is zoals het is, en zo is het altijd geweest. Ze trekken zich schichtig in zichzelf terug en krimpen ineen tot hun ware afmetingen: het enige wat ze kunnen is hun kleinheid etaleren als hun grootste waarde.'
Veel scherper dan dit kun je het schrijnende gebrek aan utopieën en ideologieën die verder reiken dan plat consumentisme of blind nationalisme niet wegzetten.
Achterlijk
"Ach, ik moet zowat de enige Joegoslavische staatsburger geweest zijn die ná de val van het IJzeren Gordijn naar het Westen emigreerde. Alle anderen maakten de omgekeerde beweging en keerden terug naar hun vaderland." Ze vertelt het besmuikt lachend, maar haar ogen lachen niet mee. "De opsplitsing van Joegoslavië was zo'n kluwen, zo'n puinhoop. Niemand durft het vandaag hardop te zeggen, maar we waren er beter aan toe onder het communisme.
"Iedereen houdt liever de illusie op als zou na de val van het communisme democratie gekomen zijn. Wat een onzin. Wat we kregen in Kroatië was fascisme, maar dat kan niemand wat schelen, ook niet in de Europese Unie. Hebt u er enig idee van hoeveel mensen vandaag in mijn geboorteland op straat leven, zonder werk of perspectief? Een half miljoen, op goed 4 miljoen inwoners. Nog eens een half miljoen Kroaten zijn intussen erkend als oud-strijders en met pensioen gestuurd. Ze ontvangen maandelijks een fraai bedrag van de overheid voor de wandaden die ze vaak hebben begaan. En mocht u willen weten hoe die fascisten aan de macht gekomen zijn in onze zogenaamde democratie: de bevolking werd verleid, hun stemmen werden gekocht met een goedkoop zoethoudertje genaamd nationale identiteit.
"En vergis u niet: de burgeroorlog, die duurt voort tot vandaag. Mensen die geen werk vinden of ontslagen worden omdat ze niet over de juiste identiteit beschikken, ook dat is burgeroorlog. Het is een virus, dat woedt in universiteiten, scholen en culturele centra. Ik word er kotsmisselijk van."
Op de vraag waarom burgers er in andere federale of multi-etnische landen dan wel in slagen in relatieve rust samen te leven, volgt een kort en afgemeten antwoord. "Omdat we in Oost-Europa achterlijk, primitief en bloeddorstig zijn, wellicht? Echt, ik heb daar geen antwoord op, behalve die ene, racistische repliek."
Ice bucket
Ugresic is in essentie - ze kan het zelf niet hard genoeg benadrukken - een romanschrijfster. In Europa in sepia dwaalt ze nochtans essaygewijs door Europa en toont ze zich veeleer journaliste dan schrijfster. Ze reist van Zagreb naar Amsterdam, met tussenstops in onder meer Gent, Londen, Moskou en de halve Balkan. Het zou dan ook al te kort door de bocht zijn deze bundel af te doen als louter een scherpe afrekening met het postcommunistische Oost-Europa.
Zekerheden zijn verdwenen, niet enkel in het oosten, waar de hele staatsstructuur wegviel, maar net zo goed in het westen, dat overspoeld wordt door goedkope arbeidsmigranten uit... het oosten. Al lijkt dat intussen ook alweer achterhaald, zo stelt ze vast: de Albanezen proberen niet langer Italië binnen te komen, want daar zijn alle jobs intussen door de Chinezen ingepikt. En hoogopgeleide Bulgaarse vrouwen werken nu als schoonmaakster in Turkije, ooit zelf hofleverancier van goedkope arbeidsmigranten.
Kortom, iedereen moppert in Europa. In het oosten omdat ze niet kregen wat ze verwacht hadden, in het westen omdat hun besteedbaar inkomen almaar verder achteruitgaat. En dan was er, tot overmaat van ramp, de digitale revolutie, die alle resterende zekerheden verder op de helling zette.
"Het internet bestaat twintig jaar. Niet meer dan een stofje in het licht van de geschiedenis, maar toch is ons bestaan fundamenteel veranderd. Een leven zonder zou voor iedereen zowat onmogelijk zijn. De digitale revolutie is bijzonder ingrijpend gebleken, en in combinatie met de globalisering heeft ze ervoor gezorgd dat we meer dan ooit willen zijn zoals andere mensen zijn. Nooit eerder was de mensheid zo homogeen, maar tegelijk hebben we ook nooit eerder zo oppervlakkig in het leven gestaan.
"We laten ons massaal meeslepen, of is het veeleer manipuleren? Had u goed een jaar terug al gehoord van die befaamde ice bucket challenge? Nee dus, net zoals 99,9999 procent van de mensen op deze aardbol. Toch gingen van de ene dag op de andere miljoenen mensen mee in die hype. Zelfs in Griekenland, waar ze toch andere katten te geselen hadden, gingen tienduizenden mensen plotseling een emmer water over hun hoofd storten. Doorgaans beseften ze zelf niet eens waarom.
"Nu, ik ben een democraat, en als 99,9 procent van de mensen zich daar goed bij voelt, wie ben ik dan om dat in twijfel te trekken? Nogmaals: luister niet naar mij, ik ben hooguit een pessimistische schrijfster die niemand schade berokkent met haar schrijfsels. Vraag me ook geen oplossing: ik ben geen dokter of wetenschapper.
"En misschien moeten we de zaak ook eens vanuit een ander perspectief bekijken. Kroatië is een wondermooi land, met prachtige eilanden voor de kust, en de vrachtwagenchauffeurs die het daar momenteel voor het zeggen hebben, hadden zich in hun stoutste dromen niet kunnen inbeelden dat ze ooit echte tycoons zouden worden. En toch zijn ze, dankzij de oorlog, de slachtpartijen en de democratisering, heuse oligarchen geworden. (wrang) Is het leven dan geen fantastisch sprookje?
"Nee, alle gekheid op een stokje: voor de meeste mensen in Oost-Europa is het leven wellicht beter dan voorheen. Onzekerder, minder veilig misschien, maar beter. Wie anno 2015 de kansen grijpt en zo geld kan verdienen, die heeft het getroffen. De rest, tja, die moeten maar sterven, zeker? Het waardepatroon is gewoon veranderd. Maar wellicht heb ik gewoon een ouderwets romantisch, utopisch maatschappijbeeld. Want ook daar kun je natuurlijk moeilijk omheen: we beleven een tijd van algemene deprofessionalisering. Dankzij de technologische revolutie kan iedereen van de ene dag op de andere uitgever, journalist, schrijver, artiest, noem maar op, worden. Komt daarbij dat de media - niet enkel in mijn geboorteland - de voorbije jaren echt verworden zijn tot pure pulp, zuiver entertainment in het beste geval.
"Ik stel dat vast, maar daar blijft het ook bij. Ik ben hooguit een spons die informatie en observaties opzuigt en die neergeschreven heeft in een essaybundel met hier en daar wat historische voetnoten. Waarom zouden mensen mij moeten geloven, of rekening houden met wat ik schrijf?"
Hoe verschillend zijn de maatschappij en de visie op de toekomst in Nederland, waar ze intussen al twintig jaar woont, en in haar geboorteland? Ugresic wil in eerste instantie liever niet ingaan op die vraag, omdat ze naar eigen zeggen wel in Nederland woont maar daar te weinig buitenkomt of te weinig met maatschappelijke instellingen wordt geconfronteerd om er een zinnig antwoord op te geven. Later tijdens het interview komt ze er alsnog op terug. "Er zijn landen waar er nog een zekere vorm van organisatie bestaat, waar je nog kunt rekenen op de overheid. In Kroatië, en bij uitbreiding in heel Oost-Europa, telt tegenwoordig enkel nog het recht van de sterkste." Een thema dat in haar boek wel vaker terugkeert, in opvallend bittere bewoordingen.
Rookgordijn
"Of we het nu hebben over Kroatië, Bulgarije of Roemenië, of welk ander land in Oost-Europa dan ook: stuk voor stuk worden ze gecontroleerd door de maffia. Maffiosi vermomd als succesvolle zakenlui, jazeker. Misschien is dit gewoon het allereerste stadium van het kapitalisme, en moeten we gewoon nog enkele tientallen jaren geduld oefenen om te kijken welke richting het finaal uit zal gaan.
"Officieel heet dat transitie: de moeizame overgang van een autoritair, communistisch systeem - met in Joegoslavië nog een bloederige burgeroorlog erbovenop - naar een democratisch, kapitalistisch land. Wel, geloof me: die zogenaamde transitie is niet meer dan een rookgordijn om onze aandacht weg te trekken van de grootschalige plundering in die landen, van de massale privatiseringen en collectieve verarming. Het is een misverstand dat de mensen die ons land plunderen goed opgeleide bankiers zijn, of door de wol geverfde consultants. Het zijn zelfs geen ervaren bankrovers. Het zijn gewoon vrachtwagenchauffeurs, huurmoordenaars of pooiers. Het is dat soort mensen dat in mijn geboorteland aan de vleespotten zit. Maar goed, misschien zijn dit allemaal maar details, losse incidenten waar we op langere termijn niet al te zwaar aan moeten tillen.
"Ze noemen het patriottisme, ik noem het fascisme, omdat heel wat mensen moesten sterven voor dat zogenaamde patriottisme. Het probleem is dat die zogenaamde politici vandaag de geschiedenis herschrijven, dat ze schoolboeken veranderen, dat ze een sluipende impact hebben op het leven en denken van mensen. Ik kan en wil dat niet relativeren. Maar ik besef dat ik niet meer ben dan een kleine druppel in de zee. De overgrote meerderheid van de mensen ligt daar hoegenaamd niet wakker van. Alles welbeschouwd schrijf ik zelfs niet over Kroatië: ik schrijf over een model, een systeem, waar ik toevallig de naam Kroatië op kan kleven."
FILIP MICHIELS ■
Dominique Minten
i /un/26 j
'Vroeger waren het in Europa vooral de mensen in het oosten die mopperden. Nu moppert iedereen.' Met deze simpele zin vat de Kroatische schrijfster Dubravka Ugresic de gemoedstoestand van de Europeaan anno 2015. Toen in 1989 de Muur van Berlijn en het IJzeren Gordijn vielen werd Europa overspoeld door een golf van optimisme. De Koude Oorlog was voorbij, het communisme verslagen. Het oude continent kreeg een injectie van jeugdige overmoed.
Een kwarteeuw later schiet daar weinig meer van over. De Europese Unie kraakt en schuurt in al zijn gewrichten. De eenmaking heeft de Europese burger niet rijker of gelukkiger gemaakt. Tenminste, zo voelt hij dat aan. Overal loert het gevaar. 'Door heel Europa trekt een stroom van mensenvlees, reizigers, mensensmokkelaars, bedriegers, migranten, nieuwe Europese slaven... De mensen kijken met tranen in hun ogen naar hun oude zwart-witfoto's - wat was hun vroegere leven toch goed.'
Barbecue voor de generaals
Ugresic verliet in 1993 haar vaderland. Ze had het niet begrepen op de 'hysterische uitbarstingen van nationalisme' die Joegoslavië uit elkaar deden spatten. De Kroaten spuwden haar uit. Ze werd weggezet als 'joegonostalgica'. Amsterdam werd haar tweede thuisstad. Van daaruit reist ze sindsdien Europa rond om voor een beetje geld aan 'intellectuele dienstverlening' te doen. Ze voelt zich een reizende toneelspeelster die de kermissen afgaat en voor een warme maaltijd haar kunstjes vertoont.Europa in sepia is het resultaat van haar observaties tijdens deze reizen.
En zoals gezegd, vrolijk word je er niet van. Europa zit gevangen in een spiraal van consumentisme en nationalisme. West-Europa is niet beter geworden van de val van het IJzeren Gordijn, maar Oost-Europa evenmin.
Ugresic keert terug naar Kroatië op het moment dat de generaals Ante Gotovina en Mladen Markac worden vrijgelaten uit de gevangenis van Scheveningen en hun 'blijde intrede' doen in hun vaderland waar prompt de barbecues worden aangestoken.
'Op het grote plein van Zagreb stonden diezelfde dag honderdduizend mensen. Ze baden, brandden kaarsen, lieten hun vreugdetranen de vrije loop, staken vuurwerk af, zongen en omhelsden elkaar - kortom, het was een spectaculaire vertoning van collectieve (mannelijke!) nationale hysterie.'
De twee generaals hadden jarenlang in voorarrest gezeten. Ze werden beschuldigd van etnische zuiveringen in 1995, toen 250.000 Serviërs uit Kroatië werden verdreven. Maar in november 2012 werden ze door het Joegoslaviëtribunaal met drie stemmen tegen twee vrijgesproken. Tot verrassing van velen en tot woede van Servië.
Ugresic gruwt. 'Met de vrijlating van de twee generaals, met name van de met symboliek omgeven figuur Ante Gotovina, werd het dossier van de Kroatische vaderlandse oorlog gesloten en Kroatië van alle blaam gezuiverd en tot onschuldig en dapper slachtoffer verklaard; en zo werd de Kroatische verdedigingsoorlog van iedere smet ontdaan en het kortstondig wankelende aanzien van een bende moordenaars, dieven, brandstichters en plunderaars hersteld.'
Bijzondere gevallen
Europa zit niet alleen gevangen in nationalistische hysterie, ook economisch zit het continent in een neerwaartse spiraal. Ugresic trekt naar de Jaarbeurs van Zagreb waar tijdens de Joegoslavische oorlog Serviërs werden gemarteld. Twintig jaar later zijn de grote hallen het decor van economische gruwel. Je kunt er mensen gaan kijken die tot hun oren in de stront zitten.
Elke maand worden er aan de meest 'schrijnende sociale gevallen' levensmiddelen uitgedeeld. Maar, merkt Ugresic op: 'Met dit etiket wordt de armoede op een geraffineerde wijze tot een kleine groep mensen beperkt. De werkelijkheid is heel anders: bijna niemand kan rondkomen en het zijn eerder de rijken die als bijzondere "gevallen" kunnen worden gezien. Veel gevallen zijn hoger opgeleide mensen die nog niet de pensioenleeftijd hebben bereikt, maar in het "transitieproces" hun baan verloren en niet meer hoeven te hopen dat ze ooit nog ergens aan de slag te kunnen.'
En de schuldigen van die sociale ellende? Malafide ondernemers die dankzij connecties bij de overheid bedrijven voor weinig geld konden overnemen, maar vervolgens vonden ze het niet nodig ook de bijdragen voor pensioenen en sociale zekerheid te betalen. Gevolg: hun werknemers werden geleidelijk hun slaven.
Verwacht van Ugresic geen oplossingen voor de Europese malaise. 'Ik ben maar een simpele schrijfster.' Maar ze schetst wel prachtige, intrigerende tafereeltjes met figuren die vaak weggelopen lijken uit schilderijen van Jeroen Bosch. En Ugresic heeft het talent om al die ellende vederlicht en met veel gevoel voor humor op te tekenen. Lees zeker de scène waarin ze er niet in slaagt haar vlucht naar de VS te halen omdat de muizen van de computers in Schiphol zo onhandig zijn dat ze het vereiste Esta-formulier niet ingevuld krijgt.
DUBRAVKA UGRESIC
Europa in sepia.
Vertaald door Roel Schuyt, Nijgh & Van Ditmar, 376 blz., 24,95 euro (e-boek 13,99 euro).
De auteur: Kroatisch-Nederlandse schrijfster, bekend van onder meer Steffie Steek in de klauwen van het leven.
Het boek: essays over een door nationalisme en consumptiezucht uitgeput Europa.
ONS OORDEEL: prachtige, intrigerende tafereeltjes vol met boschiaanse figuren.
Dominique Minten ■
Dr. E. Agoston-Nikolova
Dubravka Ugresic, bekend van 'Nationaliteit: geen' (1993) en 'De cultuur van leugens' (1995), schildert in deze essaybundel, geschreven tussen 2010 en 2013, genadeloos een Europa 'in sepia': gestrand tussen het politiek falen en de zinloosheid van de dictatuur van de populaire cultuur. Haar aandacht voor detail, voor het absurde in het dagelijks leven, maakt dat ze de lezer een genadeloze spiegel voorhoudt: hier zijn we, we leven in een karaokecultuur, waar 'iedereen kan wat hij wil', maar ook 'iedereen wil wat hij al kan' - de cultuur van het na-apen, van het narcisme. De bundel bestaat uit drie delen, elk deel begint met een zeer treffend epigraaf van de Russische schrijver Juri Olesja, die kritisch over het Stalinisme en het kapitalisme schreef in zijn roman 'Afgunst'. Ugresic is niet somber, eerder boos, om zo veel onverschilligheid. Ze is lichtvoetig, bij vlagen zeer humoristisch, vol interessante kleine details uit het reilen en zeilen van de gewone man. Een genot om te lezen. Geschikt voor een breed publiek van maatschappelijk geïnteresseerde lezers.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.