Aan de vooravond : Europese Joden voor de Tweede Wereldoorlog
Bernard Wasserstein (Auteur), Toon Dohmen (Vertaler)
Besprekingen
30/04/2013
In de twee decennia voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog was het Europese Jodendom op zijn retour. Lage geboortecijfers, grootschalige migratie en exogamie bedreigden de Joodse gemeenschappen over het hele continent. Het hemelse Jeruzalem was langzamerhand ingeruild voor meer concrete steden (Amsterdam, Vilna, Minsk), ideologische verschillen scheurden communauteiten uit elkaar, en zelfs de orthodoxe gemeenschappen gingen de religieuze voorschriften steeds minder strikt toepassen. Met uitzondering van Oost-Europa raakte het Jiddisch overal in onbruik. De literatuur van Isaac Perez en Sjolem Aleichem leek met de schrijvers begraven. Mede hierdoor was de zieltogende gemeenschap niet bij machte een antwoord te bieden op de totalitaire regimes die het continent reeds voor de oorlog tot een heus concentratiekamp hadden omgevormd. ‘Ze probeerden te emigreren, maar de grenzen zaten dicht,’ besloot Wasserstein zijn monografie. ‘Ze probeerden anderen met kracht van argumenten te overtuigen, maar slechts weinig luisterden […]. Sommigen probeerden te vertrouwen op de kracht van het gebed, maar hun God liet hen in de steek.’is het verhaal van een gemeenschap in ademnood. Het focust eerder op de sociale en culturele geschiedenis van het vooroorlogse Jodendom dan op zijn politieke structuren of wijzigende godsdienstige rituelen. De reconstructie op zich is niet erg vernieuwend: Howard Sachar schreef tien jaar geleden al uitvoerig over het Joods-Europese leven in het interbellum (zijn komt in Wassersteins bibliografie echter niet aan bod), de geschiedenis van de Oost-Europese werd door Henri Minczeles al in detail beschreven (ook zijn bleef onvermeld), en tal van deelstudies hebben de sociale malaise in Polen, Duitsland en de Sovjet-Unie al uitgebreid geschetst. De sterkte van Wassersteins studie is dat het een enorme hoeveelheid data uit zowat alle Europese landen samenbrengt in een vlot geschreven synthesewerk, zonder de lezer daarbij het gevoel te geven door een overdaad aan details te worden verstikt. Het boek bevat tal van herkenbare anekdotes, soms grappig, soms bitter, die het geheel een persoonlijke toets geven. Maar het verhaal zit ook vol onuitgesproken rampspoed en aangrijpende dramatiek — van Ilja Ehrenburg, die zijn vriend Osip Mandelstam met een kleine aantekening aan de Russische autoriteiten (‘isoleren, maar behouden’) van een wisse dood redt, tot de Joodse fascist Giorgio Morpurgo, die door de Italiaanse overheid van het Spaanse front wordt teruggeroepen en zich daarop door zijn militaire tegenstrever in de borst laat schieten. In tegenstelling tot andere historici beschrijft Wasserstein de Joods-Europese geschiedenis niet als prelude op de Holocaust, maar als een op zichzelf staande, intrinsiek fascinerende episode. Hoewel het accent ontegensprekelijk op het Jiddische deel van de Europese Joden ligt, zal het boek menig lezer ongetwijfeld versteld doen staan van de grote diversiteit die het Jodendom vlak voor de Tweede Wereldoorlog kenmerkte. [Fabian Van Samang]
Wim Kleisen
Naar eigen verklaren heeft de auteur geprobeerd '... het volle joodse leven in Europa in de jaren voor 1939 op te roepen ...'. Dit is hem zonder meer gelukt. Hij schildert de joodse cultuur in de breedste zin van het woord levendig. Wie wil meer wil weten over de verloren gegane joodse cultuur kan niet om dit boek heen. We kennen natuurlijk veel boeken over de vernietiging van de joden,maar het bijzondere van dit boek is dat het de gewone mensen beschrijft, de mensen in de sloppen en sjtetls, maar ook de wetenschappers, de auteurs, kortom de hele joodse samenleving. Zo heeft hij een monument opgericht voor het Europese jodendom uit het interbellum, maar vooral uit de jaren 1935 tot 1940. Een indrukwekkende literatuurlijst getuigt van de omvang van zijn studie, die ongetwijfeld voorafging aan het schrijven van dit boek. Wasserstein beschrijft het jodendom niet idealiserend. Het gaat over mensen met goede en kwade eigenschappen. Ook de wantoestanden in de getto's en de rivaliserende groeperingen worden helder beschreven. Dit boek is zonder meer een standaardwerk. De veelheid van feiten maakt een integrale lezing misschien wel moeilijk, maar het boek mag niet ongelezen blijven. Met een katern zwart-witfoto's, eindnoten en een register.