Amsterdam in de wereld : sporen van Nederlands gedeelde verleden
Mariëlle Hageman
Mariëlle Hageman (Auteur)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Uitgeverij De Arbeiderspers, [2006?] |
MAGAZIJN : NON-FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : 925 HAGE |
31/12/2006
Eind juni bracht de Nederlandse koningin Beatrix een strak geregisseerd driedaags staatsbezoek aan België. Op de Antwerpse Grote Markt werden de vorstin en haar gevolg onder ruime publieke belangstelling door de Belgische koninklijke familie officieel welkom geheten. De vorsten wuifden naar het publiek en werden daarbij begeleid door een grote persmeute en een schier oneindige rij prominenten. 's Avonds was er een staatsbanket op het Koninklijk Paleis in Laken en de volgende dag stond een concert in BOZAR op het programma, waarbij de vorsten vanuit de centrale loge de zaal schouwden. Al deze vorstelijke rituelen hebben een eeuwenoude geschiedenis. Dergelijke non-verbale communicatie was immers al in de vroege middeleeuwen van groot belang.
Kunsthistorica Mariëlle Hageman bestudeert in De kleren van de keizer de waarde van houdingen en gebaren, van rituelen binnen het geheel van communicatiemogelijkheden waarover de middeleeuwer beschikte, en de boodschap die hij ermee wilde uitdragen. Meer specifiek gaat het om eeuwenoude politieke rituelen, uit de tijd van de Karolingische en Ottoonse koningen en keizers. Van Karel de Grote, die rond 800 over het grootste deel van Europa heerste, tot Hendrik II, met wie de Ottoonse dynastie in 1024 aan haar einde kwam. Al deze vorsten maakten gebruik van verheven houdingen en gebaren om te communiceren met hun onderdanen, met andere heersers, met de kerk en met God.
De auteur onderzocht de geschiedschrijving (annalen, kronieken en biografieën) en de beeldende kunst (vnl. miniaturen) op non-verbale rituelen die de vorst gebruikte als een belangrijk bestanddeel van zijn communicatiemethoden. Net zoals nu was het de middeleeuwse media niet altijd in de eerste plaats te doen om een objectief verslag van de werkelijkheid te geven, maar hadden ze hun eigen, veelal politiek georiënteerd doel, waarvoor ze de weergave van rituelen inzetten. Hageman trekt een analogie met het sprookje 'De kleren van de keizer': de werkelijke politieke rituelen, de kleren van de keizer, zijn niet meer zichtbaar. Ze bestaan enkel nog in de ogen van de toeschouwers, met name de kunstenaars en de auteurs, die het al dan niet geïdealiseerde beeld dat zij voor ogen hadden, verspreidden.
In het eerste deel concentreert de auteur zich op rituelen en uiterlijk vertoon, en de manier waarop de middeleeuwse media er zich van bedienden. De persoonlijke aanwezigheid van de vorst, zijn uiterlijk en zijn lichaamstaal lagen ten grondslag aan het functioneren van rituelen en dat werd door de schrijvers en beeldende kunstenaars handig uitgebuit. Het tweede deel neemt drie specifieke rituelen onder de loep die als de belangrijkste in een vorstenleven naar voren komen: de opvolgingsceremonie, de buiging en de ontvangstceremonie. Via een gemanipuleerde voorstelling van deze rituelen droegen de media hun opvattingen over de heersers uit. In het derde deel draait het tot slot om de waarde van rituelen in het algemeen en hun plaats binnen de vorstelijke communicatiestrategieën.
Meermaals vergelijkt de auteur eenzelfde rituele gebeurtenis door de ogen van verschillende schrijvers. Daarbij wordt duidelijk hoezeer elk van hen er een verborgen politieke agenda op nahield. Sommigen acteerden als vroegmiddeleeuwse spindoctors, die er alles aan deden om hun vorst in een goed daglicht te stellen. Anderen gebruikten de macht van de pen om persoonlijk wraak te nemen. Een goed voorbeeld is de berichtgeving rond de dood van Karel de Kale en diens begrafenis. Het laatste ritueel waarin de vorst een rol zou spelen moest passend en eervol zijn. Aartsbisschop Hincmar van Reims, met wie de vorst de laatste jaren op gespannen voet leefde, zorgt in zijn relaas echter voor een schokeffect door de balseming en de begrafenis volledig in het honderd te laten lopen. Hij zette daarmee de dode keizer een laatste keer goed op zijn nummer. Hageman laat zien hoe andere schrijvers dit beeld bijstelden en de vorst postuum zelfs een reliekachtige teraardebestelling gaven.
Het tweede deel is ongetwijfeld het boeiendste van het boek, in het bijzonder het hoofdstuk over de 'prosternatie'. Het gaat daarbij om een fysiek gebaar van verlaging, variërend van het buigen van het hoofd of het bovenlichaam tot het zich volledig neerwerpen. Het plechtig buigen voor een vorst is vandaag nog steeds een vast ritueel en zich in eerbied en onderwerping languit uitstrekken op de grond is in de katholieke kerk nog altijd een onderdeel van de priesterwijding. Met kleurrijke voorbeelden schetst Hageman de prosternatie als een paradoxaal ritueel: het was een uiting van de grootste deemoed, maar diende ook steevast als voorbeeld van uiterlijk buitensporig vertoon (bv. in de beschrijving van het Byzantijnse hof). Prosternatie door de vorst was dan weer een uitdrukking van christelijke nederigheid, wat samenhing met rechtvaardigheid. Deze deugd weerhield de heerser van hoogmoed om zich boven de wetten te plaatsen.
De beschrijving van het ontvangstritueel in het volgende hoofdstuk leest al even vlot. De auteur toont hoe de kronieken doorgaans benadrukten dat een grote groep mensen aan deze rituele welkomsten deelnam. Daarmee werd de harmonie binnen de gemeenschap gesymboliseerd, fundamenteel voor een legitieme heerser. In de 'adventus' kon de populariteit van een vorst of paus tot uitdrukking worden gebracht. Hageman laat bv. mooi zien hoe drie auteurs de aankomst van paus Stefanus IV bij Lodewijk de Vrome beschrijven. Door elk andere accenten te leggen, schetsen ze de relatie tussen de paus en de vorst alle drie anders. Ook in de nauwgezette beschrijvingen van de 34 zwart-witafbeeldingen, die in een aparte katern zijn opgenomen, heeft de kunsthistorica een bijzonder oog voor detail. Net als in de geschriften komen in de miniaturen de vorstelijke houding, de teraardewerping, de ontvangst en het kroningsritueel aan bod.
Treffend en soms zeer grappig is de vergelijking van rituelen bij andere volkeren. De vroegmiddeleeuwse auteurs wendden de beschrijvingen van uitheemse rituelen aan om de vergelijking te trekken tussen eigen volk en vorst en 'de ander', een vergelijking die overwegend negatief uitpakt voor die ander. Jammer genoeg beperkt Hageman zich in dit deel hoofdzakelijk tot het overgeritualiseerde Byzantijnse hof. Ook de Noormannen, de Moren en de Bretonnen komen weliswaar kort ter sprake, maar je blijft met het gevoel zitten dat er veel meer interessante overeenkomsten en verschillen aan te stippen zijn. Ten bewijze het verhaal van de Bretonse koning Murman die zich wild en ten prooi aan wanhoop en woestheid in de strijd werpt. De kroniekschrijver beschrijft hem als een onnadenkende driftkikker, tegenover de beheerste aanval van Lodewijk de Vrome.
De kleren van de keizer biedt een schat aan feitenmateriaal. Maar het boek was gebaat geweest bij een transparantere structuur en een duidelijker theoretisch kader. Het is een bewerking van het proefschrift waarop Hageman in 2001 aan de Utrechtse universiteit promoveerde. Het is zeer de vraag of de bewerking niet te ver is gegaan. In de inleiding stelt de auteur dat ze een kritische blik wil werpen op de doelstellingen van de middeleeuwse kunstenaars en auteurs en dat ze de rituelen door hun ogen wil bekijken. Uitvoerige theorieën over het functioneren van rituelen of een sociologische basis acht ze niet nodig. Het boek verwordt op die manier echter tot een opeenvolging van voorbeelden, citaten en zelfs enkele storende herhalingen. Alles wordt daarbij ritueel: de uiterlijke verschijningsvormen van een vorst, welkomstceremoniën, het openlijk plengen van tranen... Al deze 'keizerlijke kleren' moeten in het zichtbare het verheven onzichtbare demonstreren, maar hoe deze rituelen en ceremoniën zich tot mekaar verhouden, blijft onderbelicht.
Hagemans studie blijft niettemin een vernieuwend, rijk en bijzonder vlot geschreven boek. De auteur laat zien hoe rituelen en het geschreven woord naast elkaar bestonden. Ook in de moderne samenleving, waarin de betekenis van het geschreven woord nauwelijks overschat kan worden, zijn politieke rituelen nog steeds aan de orde van de dag en het onderwerp van ophef in de media. Hageman houdt onze tijd van massamedia dan ook een spiegel voor. In een wereld van e-mail en telefoon gaan wereldleiders nog steeds bij elkaar op bezoek en worden ze samen gefilmd en gefotografeerd. En nog altijd worden die politieke rituelen gemanipuleerd door communicatieadviseurs en spindoctors, waardoor het politiek toneel beheerst blijft door vroegmiddeleeuws vertoon. [Ruud Ryckaert]
Dr. P. Bange
In deze bewerking van haar dissertatie bespreekt de auteur de rol die riten spelen bij het creëren van een vorstelijk imago in met name in de vroege middeleeuwen. Zij geeft aan welke eisen er gesteld werden aan een vorstelijk voorkomen en welke verschillende soorten kleding en tekenen van de macht daarbij een rol spelen. Ook wordt de rol van de 'media' beschreven: hoe een en ander in geschreven bronnen en in illustraties zijn neerslag kreeg. Zo behandelt zij bijvoorbeeld de afbeelding van een boekaanbieding aan keizer Karel de Kale. Ook Otto III (ca. 1000), de zeer jong gestorven keizer die nog steeds tot de verbeelding spreekt, komt aan de orde; vooral de verschillende feestelijke intochten die hij in zijn paltsen maakte en die bij uitstek de uiting van vorstelijk vertoon waren. Het boek geeft een goed inzicht in de rol van riten en welke waarde daaraan werd gehecht. Jammer is wel dat in deze handelseditie het notenapparaat helemaal geschrapt is. De literatuurlijst achterin had ook wat overzichtelijker gekund; alles staat nu achter elkaar per hoofdstuk. Het boek bevat geen register; wel een katern zwart-witreproducties. In deze vorm is het boek geschikt voor een breder publiek dan alleen het wetenschappelijke.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.