Filosofen van de 20e eeuw : een hoorcollege over acht moderne denkers
Herman Philipse
Herman Philipse (Auteur)
31/12/2011
De geschiedenis van de filosofie werd sterk bepaald door tegengestelde begrippen, zoals vrijheid en verplichting. Het gaat hier om twee kernbegrippen die de hele breedte van de menselijke ervaring weergeven. Herman Philipse, hoogleraar aan de Universiteit Utrecht, brengt in dit hoorcollege een selectie van de belangrijkste denkers rond deze ethische kwestie naar voren. In hoeverre is de mens (radicaal) vrij, of is hij gedetermineerd? Bestaat er een vrije wil? Hoe sterk en door wat wordt de vrijheid ingeperkt of helemaal vernietigd? Kan er een dynamisch evenwicht bestaan tussen beide polen? Philipse behandelt deze vragen bij iedere filosoof op de achtergrond van zijn globale ethische visie of systematische ethiek. Wat de Oudheid betreft, gaat het uiteraard over Plato (verhouding ethiek en politiek) en Aristoteles (het gulden midden en het goede leven). Bij Descartes behandelt hij naast de spanning tussen voorlopige en definitieve ethiek met name zijn Traité des passions. Na hem loopt de weg langs Hobbes (Staat en God als totaliteit en de contracttheorie) en Baruch Spinoza (langs inzicht zoeken naar vrijheid). Voor wat de achttiende eeuw betreft staat Philipse stil bij David Hume en Immanuel Kant. Bij Hume komt expliciet het probleem van vrijheid en determinisme naar voren, bij Kant de spanning tussen autonomie en heteronomie vanuit de categorische imperatief en de vraag hoe ethiek mogelijk is. Een nieuwe lijn ontstaat in de negentiende eeuw, met Charles Darwin (altruïsme en radicale contingentie), John Stuart Mill (utilitarisme) en Friedrich Nietzsche (Wille zur Macht, Übermensch). In de twintigste eeuw ontwikkelt Philipse twee grote lijnen. Enerzijds de analytische wijsbegeerte (formele logica en begripsanalyse), met onder andere Moore, Mackie, Ayer, Hare en Frege. Anderzijds drie filosofen van Joodse origine: de existentiële filosofie bij Hannah Arendt (handelen als vrijheid) en Immanuel Levinas (de Ander als appèl) en het utilisme van Peter Singer (bio-ethiek en milieu-ethiek).
Dit acht uur durende hoorcollege geeft een mooi overzicht van de evolutie van de ethiek over tweeënhalf millenia. Bovendien slaagt Philipse er goed in regelmatig terug te koppelen naar de hot items van vandaag. Daarmee wordt duidelijk dat de vragen over vrijheid en verplichting van alle tijden zijn, hoewel iedere tijd er op een eigen wijze mee omgaat. De stijl van dit college is vlot — je wordt er als toehoorder regelmatig direct bij betrokken. Toch krijg je ook de indruk dat er op te weinig tijd te veel wordt gezegd. En dan hoor je hoe Philipse sneller gaat spreken, alsof het er nog vlug allemaal door moet. Het wordt dan, zeker bij enkele ingewikkelde kwesties, voor de doorsneeluisteraar wellicht moeilijk om volgen en begrijpen. Adembenemend in beide betekenissen: erg goed, maar soms op de adem trappend.
[Willy Deckers]
Dr. D.G. van der Steen
Home Academy, uitgever van hoorcolleges op cd, heeft in 2004 met het inhuren van Herman Philipse een gouden greep gedaan. Philipse, universiteitshoogleraar wijsbegeerte in Utrecht, is niet alleen een scherpzinnig filosoof, hij is ook een begenadigd docent. Hij spreekt helder en boeiend, en paart een grote kennis van zaken aan een al even grote didactische bekwaamheid. In deze hoorcolleges, opgenomen op acht cd’s van ongeveer een uur, geeft hij een overzicht van de wijsgerige ethiek, van Plato en Aristoteles tot Arendt, Levinas en Singer. En voortdurend wordt daarbij duidelijk hoe zeer hun denken actueel is, en relevant voor het oplossen van de problemen waar wij voor staan. Het bijbehorende tekstboekje bevat per hoofdstuk een korte samenvatting. Voorkennis wordt niet vereist, maar inzet wel, want de stof is niet eenvoudig. Maar wie doorzet wordt, als steeds bij Philipse, rijk beloond.