Opium of stokslagen
Mouloud Mammeri
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Uitgeverij Jurgen Maas, 2024 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : KANA |
Remo Verdickt
em/ec/09 d
De Iraakse stad Basra, eind jaren 50. Drie Palestijnse vluchtelingen dromen van een betere toekomst in Koeweit. De grensovergang wordt echter streng bewaakt en smokkelaars vragen grof geld voor hun dubieuze diensten. Noodgedwongen wenden de drie zich tot landgenoot Aboe al-Khaizoeraan, alias 'de Rietstengel'. Die stelt voor om hen in zijn vrachtwagen door de snikhete woestijn te voeren, met één kleine hindernis. Bij iedere grenscontrole moeten ze zich enkele minuten in Rietstengels lege watertank verschuilen.
Mannen in de zon is het bekendste werk van de Palestijnse schrijver en activist Ghassan Kanafani (1936-1972). Kanafani was amper 26 toen hij de korte roman schreef in 1963, vier jaar voor de Zesdaagse Oorlog een nieuwe reeks conflicten inluidde in Palestina en Libanon, het land waar de auteur onderdak vond. De personages in dit boek zijn slachtoffers van de Nakba - de 'catastrofe' - waarbij in 1948 een groot deel van de Palestijnse bevolking ontheemd werd. Sindsdien hebben de drie vluchtelingen in dit verhaal, Aboe Kais, As'ad en Marwaan, er al heel wat omzwervingen op zitten in wat rest van Palestina, Israël, Jordanië en Irak. Overal worden ze vernederd en uitgebuit. Koeweit is de bestemming van de laatste kans.
Filmisch
Ieder personage vertegenwoordigt een andere generatie van de toenmalige Palestijnse diaspora. Ouderdom en 'tien lange hongerjaren' hebben Aboe Kais gebroken. 'De meeste anderen hebben zich door het leven heen geslagen, maar jij zat al die tijd als een oude reu weggekropen in je armetierige hutje', verwijt hij zichzelf. Marwaan is haast nog een kind maar moet wel zijn familie onderhouden. Tussenin bevindt zich de strijdlustige As'ad. Hij leidt het trio op hun calvarie, al beseft hij dat hij even machteloos staat tegenover de vijandige buitenwereld. De Rietstengel is succesvol met die buitenwereld geassimileerd ten koste van zijn landgenoten en idealen. Nu maakt hij cynisch de balans op van zijn gewapend verzet in 1948: 'En waarvoor dan? Zowel zijn mannelijkheid als zijn vaderland was hem ontnomen.'
Die opzet klinkt behoorlijk didactisch maar de kracht van het boek schuilt in Kanafani's versmelting van symboliek en genre-elementen. Aan de oppervlakte is dit een bijzonder knap vertelde thriller. Kanafani wisselt bovendien voortdurend tussen de vier personages in een haast filmische montage.
Vermoeid hart
Al even filmisch zijn de beschrijvingen. Neem het openingsbeeld: 'Aboe Kais lag voorover, met zijn borst op de vochtige, kloppende aarde. Het waren de slagen van een vermoeid hart die natrilden tussen de zandkorrels en in de cellen van zijn lichaam drongen. Sinds hij zich daar voor het eerst op de grond had laten vallen voelde hij steeds weer die siddering, alsof het hart van de aarde zich uit de diepste krochten van de hel een weg naar het licht probeerde te banen.' Het illustreert Kanafani's geslaagde mix van realistische sfeerschepping en allegorie. Hij kiest zijn beelden en symbolen nauwgezet.
De auteur was slim genoeg om de allegorie niet al te uitleggerig in te vullen. Ja, deze personages zijn speelballen van de internationale politiek en economie, en ja, hun gevoel van ontheemding wordt meermaals nadrukkelijk vermeld. Toch kunnen de onderliggende thema's van ontmenselijking, toxische mannelijkheid en fatalisme zowel op de zionistische politici, de Arabische buurlanden als de Palestijnen zelf worden toegepast. Kanafani was dan wel een pionier van wat hij Palestijnse 'verzetsliteratuur' noemde, platte propaganda is deze kritische parabel allerminst.
De plot overstijgt dan ook zijn historische setting en kan moeiteloos geprojecteerd worden op de huidige vluchtelingencrisis of zelfs de huidige Palestijnse precaire situatie. Vertaalster Djûke Poppinga benadrukt de parallellen in haar even verhelderend als aangrijpend nawoord. Kanafani werd in 1972 vermoord door de Mossad. Zo raakte zijn dood ingebed in de cyclus van geweld waar hij zijn hele carrière over rapporteerde. Halverwege dit boek schrijft hij: 'De zware tankwagen baande zich met de vier mannen een weg door de woestijn en nam hun dromen, hun gezinnen, hun ambities, hun verdriet, hun wanhoop, hun kracht, hun zwakte, hun verleden en hun toekomst mee. Hij leek tegen een enorme deur te duwen, die leidde naar een nieuwe, onbekende bestemming.'
Zestig jaar later oogt de bestemming van het Palestijnse volk nog even onbekend. Met dit prachtige werk beukte de auteur overtuigend op de deuren van onverschilligheid.
Vertaald door Djûke Poppinga. Jurgen Maas, 112 blz., € 19,90.
Jenne Jan Holtland
em/ec/23 d
Op de wereldkaart is het vergeefs zoeken naar het land Palestina. Afwezig is het ook in ons collectieve geheugen, dat ronduit poreus is. Wie Palestina wil vinden, moet zich daarom - naast de dagelijkse horror uit Gaza - verlaten op taal, poëzie, oral history of romans. 'Ours is a country of words', noteerde de Palestijnse dichter Mahmoud Darwish decennia geleden, een opmerking die de laatste jaren alleen maar aan zeggingskracht lijkt te winnen.
Tot de klassiekers uit de Palestijnse canon behoort ook de krachtige novelle Mannen in de zon van schrijver Ghassan Kanafani (1936-1972), oorspronkelijk verschenen in 1963. Het boek werd in 1977 al eens in het Nederlands vertaald, en is een halve eeuw later opnieuw (en met verve) onder handen genomen door vertaler Djûke Poppinga.
Kanafani vertelt het verhaal van drie Palestijnen die op drift zijn geraakt in het Midden-Oosten als gevolg van de Nakba (1948), de oerknal van het nationale leed waarbij 700 duizend Palestijnen door Joodse (later: Israëlische) milities werden verdreven. Hele families waaierden uit naar de buurlanden Libanon, Syrië en Jordanië, waar ze drie à vier generaties later in armoedige kampen leven.
Zo niet deze 'mannen in de zon'. Via Irak proberen ze het steenrijke oliestaatje Koeweit te bereiken, waar ze 'zakken vol geld' hopen te verdienen. Ze belanden in het kantoortje van een dikke, louche smokkelaar in de Zuid-Iraakse stad Basra. De prijs doet hen aarzelen, en dat niet alleen, de reis door de woestijn is lang en hachelijk. Maar niemand wil achterblijven, niemand wil tekenen voor een mislukking en leven met de schaamte van het falen. Daarbij steekt de dood af als een eervol alternatief. Uit de mond van een bijfiguur: 'Wie zegt trouwens dat de dood niet beter is dan het leven dat je nu leidt?'
Aan de horizon doemt Koeweit op als een begeerd eldorado, 'een droom, een fantasie'. De kilometers ernaartoe zijn als een vagevuur. 'Wie ervanaf valt gaat naar de hel en wie het uitloopt gaat naar de hemel. Alleen zijn de engelen hier grenswachten.' Dat deze profetie in de 21ste eeuw prima van toepassing is op de Europese buitengrenzen, behoeft hier geen toelichting.
De redding komt in de persoon van de sprietige opportunist Aboe al-Khaizoeraan, bijgenaamd de 'rietstengel', zelf ook een vluchteling uit 1948. Hij biedt aan de mannen voor een grijpstuiver de grens over te smokkelen in de snikhete tank van zijn watertruck. In de pagina's daarna, als de chauffeur zijn passagiers langs de grenskantoortjes moet loodsen, bouwt Kanafani de spanning vakkundig op. De zuurstofvoorraad is een tikkende tijdbom.
De marxist Kanafani, geboren in Akko (nu noordelijk Israël) putte voor het boek uit zijn eigen leven. Na een jeugd in Libanon en Damascus nam hij een baan als leerkracht aan in Koeweit, waar hij vier jaar zou wonen. Zoals veel tijdgenoten geloofde hij dat literatuur moest helpen de Palestijnen te bevrijden. Hij schreef essays, korte verhalen en een handvol romans, voor hij in 1970 woordvoerder werd van de militante partij PFLP. Twee jaar later kwam hij om het leven bij een door de Mossad opgezette bomaanslag, pas 36 jaar oud.
Met die biografie in het achterhoofd is het verleidelijk Mannen in de zon te lezen als een politiek pamflet, en toch zou dat het boek geen recht doen. Op geen enkel moment worden de personages van bordkarton. Allegorisch zijn ze wel. De jongste van de drie, Marwaan, belichaamt de generatie die scholier was toen haar vaderland ophield te bestaan, terwijl de anderen diens vader en opa hadden kunnen zijn.
Over de 'rietstengel' wordt opgemerkt dat hij als strijder in de oorlog van 1948 'zowel zijn vaderland als zijn mannelijkheid' verloor - de Palestijnse kwestie, kortom, als onomkeerbare castratie. 'We zijn veroordeeld om van alles gescheiden te worden', merkte Kanafani ooit op, 'behalve van onze eigen vernietiging.' Is dat gitzwart? Absoluut. Wie een boodschap van hoop zoekt, kan dit boek gerust laten liggen. Wie de geschiedenis in de ogen wil kijken, beter niet.
Uit het Arabisch vertaald door Djûke Poppinga. Jurgen Maas; 111 pagina's; € 19,90.
(avn)
ua/an/02 j
****
Ghassan Kanafani (1936-1972) was één van de pioniers van de Palestijnse verzetsliteratuur en een cultureel icoon. Tijdens de Nakba werd hij samen met zijn familie van zijn geboortegrond verdreven. Toen hij zich niet alleen als auteur maar ook als activist begon te manifesteren, werd hij door de Israëlische geheime dienst uit de weg geruimd. Zijn roman 'Mannen in de zon' (1963), een onverwachte parel, is nu voor de tweede keer in het Nederlands vertaald. Drie Palestijnse mannen van drie verschillende generaties vluchten in een vrachtwagen door de Iraakse woestijn naar Koeweit. Ze hebben elkaar niet eerder ontmoet, al wat ze delen zijn de traumatische gevolgen van de Nakba, 'de catastrofe', zoals de Palestijnen de oorlog met Israël van 1948 noemen. Juist omdat Kanafani zich beperkt tot drie kleine levens, wint de grote geschiedenis waartegen die zich afspelen aan kleur, kracht en gewicht. De kritiek op de wereld, die zich weinig aantrok van de Palestijnse zaak, maar ook op de Palestijnen die zich te gedwee schikten in hun lot, is subtiel aanwezig. Het maakt van 'Mannen in de zon' een spannende, prachtig geschreven, nog altijd urgente roman.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.