De onderspitdelver
Thomas Bernhard
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Uitgeverij Vleugels, © 2023 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : BERN |
Christophe Van Gerrewey
il/pr/29 a
Vandaag zijn er minstens tien titels van de Oostenrijkse schrijver Thomas Bernhard (1931-1989) in boekhandels in de Lage Landen beschikbaar. Het is alsof twee Nederlandse uitgeverijen, Vleugels en IJzer, wedijveren om jaarlijks zeker twee nieuwe titels van Bernhard uit te brengen. Aan de ene kant is dat hoopvol en belangrijk, al was het maar omdat de dominantie van het Engels erdoor gerelativeerd wordt. Aan de andere kant is het een symptoom van de snelle willekeur die de boekenmarkt overheerst. Er is weinig dat vandaag niet uitgegeven raakt, en er verschijnen meer boeken dan ooit tevoren, die vervolgens vaak vergeefs om aandacht vragen.
Bernhard schreef met afkeer over het literaire bedrijf, maar wat hij van die ontwikkelingen gedacht zou hebben is onzeker. Toen hij overleed in 1989 diende een scherm bijna exclusief om op zaterdagavond live naar de Amerikaanse soap Dallas te kijken, en was 'auteur' nog geen geproletariseerd bijberoep. Maakt hem dat gedateerd, als een klagende schrijver die in het licht van wat nog komen zou allesbehalve te klagen had? Het is een van de paradoxen van dit oeuvre: literair en cultureel pessimisme - mensen, en dan vooral Oostenrijkers, zo was zijn overtuiging, zijn te dom voor wat hij schreef - werd stelselmatig gelogenstraft door zijn succes. Nagaan of dat geldig blijft, is een van de perverse geneugten die met de lectuur van Bernhard gepaard kan gaan.
Zolderkamer
De verschijning van Correctie begin dit jaar, de vertaling door Ria van Hengel van Korrektur uit 1975, heeft veel meer te bieden. Het is een roman die voor Bernhards beste boek mag doorgaan, omdat hij midden jaren 70 de weinig vormvaste experimenten uit zijn vroege jaren achter zich had gelaten, zonder dat het gevaar op zelfparodiërende herhaling zich al aandiende. Bovendien is Correctie een consequente uitwerking van zijn wereld- en mensbeeld, en van de filosofische achtergronden van zijn oeuvre. Voor Bernhard zijn we wezens die denken, en die zich bewust kunnen worden van die denkprocessen. Helaas maakt dat zelfbewustzijn het niet mogelijk om aan die ideeën te ontsnappen. Mensen zijn getuige van hun gedachten zonder in te kunnen grijpen, wat niet wegneemt dat er wisselwerking mogelijk is. Zo'n onvolledige splitsing wordt in Bernhards werk verzinnebeeld door de relatie tussen een ik-figuur die vertelt over een ander personage, op zo'n manier dat het verschil tussen beide steeds onduidelijker wordt.
Dat is ook zo in Correctie . Een naamloze verteller bezoekt de zolderkamer waarin een filosoof, wiskundige en amateur-architect genaamd Roithamer de laatste jaren van zijn leven heeft doorgebracht. Hij probeert orde te scheppen in de teksten, tekeningen en dagboeken die de man naliet. Roithamer ontwierp en bouwde een huis voor zijn zus - de zogenaamde Kegel, gelegen in het middelpunt van een uitgestrekt bos - waar hij vervolgens een traktaat over wilde schrijven. Dat lukte niet, ten eerste omdat zijn zus tot zelfmoord werd gedreven kort nadat ze haar intrek had genomen in de Kegel, en ten tweede omdat Roithamer daarop ook zijn leven beëindigde. Correctie lezen is, met andere woorden, getuige zijn van de gedachten die een wankelmoedige man wijdt aan de hersenspinsels van een andere man, die uit het leven is gestapt nadat zijn zus het al eerder voor bekeken had gehouden.
Wittgenstein
Niet bepaald ideale zwembadlectuur, lijkt het. De tekst van Correctie , 290 bladzijden in de Nederlandse vertaling, loopt bijna continu door. Onderverdelingen in alinea's zijn zeldzaam, de zinnen zijn soms even lang als deze recensie, en het proza is zowel kronkelend als dicht op elkaar geweven, gevuld met net niet identieke herhalingen, herformuleringen en weerleggingen. Het is een vorm die de inhoud weergeeft, of eerder nog het essentiële motief van de roman: elke 'correctie' is ook een negatie, een ontkenning. Denken is steeds opnieuw en zonder oponthoud weerleggen wat je zonet nog hebt gedacht - waarachtig menselijk denken is altijd Zerdenken (in het Duits), rumineren (in ongebruikelijk Nederlands), of twijfelen en piekeren. De kritiek van Bernhard is ook en vooral zelfkritiek.
Roithamer heeft veel gemeen met Ludwig Wittgenstein, de Oostenrijkse filosoof die eveneens een huis bouwde voor zijn zus, die ook een erfenis van ongepubliceerde fragmenten naliet, en wiens naam precies één keer valt in dit boek. Het maakt Correctie haast tot een sleutelroman, en tot een verklanking van Wittgensteins vroege ambitie om alles wat bestaat in zo helder mogelijke termen te vatten. Bij Bernhard echoot elke gedachte echter meteen en onvermijdelijk na, en blijft de taal slechts met de grootst mogelijke moeite binnen de perken. Het is zo dat een andere 20ste-eeuwse filosoof tegen Wittgenstein wordt uitgespeeld: Martin Heidegger. Bij momenten lijkt Bernhard diens beroemde lezing 'Bauen Wohnen Denken' uit 1951 te willen overdrijven en ridiculiseren: diep nadenken leidt helemaal niet tot goed bouwen en vervolgens gelukkig wonen, en waarschijnlijk is zelfs het tegendeel waar. Ook de fantastische beschrijvingen van uitgestrekte wouden, van bospaden aangelegd om hout te sprokkelen, van dreigende rotsformaties en ijskoude rivieren, geven aan dat Bernhard de door Heidegger geproclameerde terugkeer naar de natuur niet meteen heilzaam acht.
Blijven hopen
Nogmaals: wat voor lezen levert dit op, en waarom zouden we ervoor kiezen? Het is een vraag die ook de Turkse schrijver Orhan Pamuk zich heeft gesteld, in zijn boek De andere kleuren (2008). Zijn antwoord was heel eenvoudig: wie zich diepongelukkig voelt, kan door het lezen van Bernhard weer gelukkig worden, of alleszins minder alleen. Het geldt ook voor Correctie : dit is geen roman waarin iets wordt beweerd of aangekaart, of waarin naar oplossingen en strategieën wordt gezocht. Eigenlijk is zelfs in de boeken van Bernhard de verstikkende verplichting om te blijven hopen opgegeven, en vervangen door woede en teleurstelling. Mensen hebben het recht om ongelukkig te zijn, te blijven nadenken over wat hen weerzin inboezemt, en om boven alles met zichzelf overhoop te liggen. 'Dat is wat oplucht,' schrijft Pamuk, 'om je in het geweld van de regels, de voortrazende woede te bevinden, wat gelukkig maakt is niet hetgeen de tekst laat zien, het is de tekst zelf.'
Vertaald door Ria van Hengel, Vleugels, 296 blz., € 28,95. Oorspr. titel: 'Korrektur'.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.