De vergelding : een dorp in tijden van oorlog
Jan Brokken
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Atlas Contact, 2015 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : MAG F 14184 |
Pascal Verbeken
ob/kt/30 o
Langs een steile trap gaat Jan Brokken me voor naar zijn schrijfzolder, driehoog boven de Amsterdamse Jordaan. Een bleke middagzon werpt licht op de boekenrekken tegen de wand. Veel Gallimard, Russische Bibliotheek en Privé-domein. De klassieken regeren.
Op de schrijftafel in een kamerhoek staan Fjodor Michaïlovitsj Dostojevski en baron Alexander von Wrangel, broederlijk verenigd in een metalen fotolijstje. Drie jaar lang leefde Jan Brokken intens samen met deze twee mannen wier lot op een bijzondere manier aan elkaar gesmeed was. 'Tijdens het schrijven van De Kozakkentuin nam ik hun foto's ook altijd mee naar mijn tweede werkplek in Frankrijk', lacht hij. 'Dan keek ik het duo aan en vroeg hun of ze mijn boek nog steeds lusten.'
Brokken begint het verhaal op een decemberochtend in 1849. Fjodor Dostojevski staat in een wit hemd voor het vuurpeloton en kust het zilveren kruis dat een priester hem voorhoudt. Hij heeft de doodstraf gekregen wegens zijn aanwezigheid op een bijeenkomst van de dissidente Petrasjevski-groep, die voor de democratie en de afschaffing van het lijfeigenschap ijvert. Net voor het salvo zou afgaan, krijgt hij gratie van de tsaar. De doodstraf wordt omgezet in vier jaar dwangarbeid, waarna hij voor onbepaalde tijd als dwangsoldaat in het leger moet dienen. Dostojevski wordt verbannen naar een strafkamp in het Siberische Omsk, later naar een garnizoen in Semipalatinsk waar hij buiten de kazerne mag wonen.
Baron Alexander von Wrangel, een groot bewonderaar van Dostojevski, was toevallig ooggetuige van diens afgeblazen executie. Al even toevallig belandde hij jaren later als officier van justitie in Semipalatinsk, waar hij de elf jaar oudere Dostojevski persoonlijk leerde kennen. Het begin van een onwaarschijnlijke vriendschap.
'Aanvankelijk was hun band louter praktisch. Na zijn vrijlating uit het dwangarbeiderskamp mocht Dostojevski alleen in een krot gaan wonen. Alexander nam hem toen in huis. Later huurde hij de Kozakkentuin, een datsja waar ze tijdens de zomer veel tijd met elkaar doorbrachten. Ze lazen er Hegel, Kant en L'Indépendance Belge, de enige ongecensureerde krant in Europa. Daarnaast deelden ze ook hun liefdesperikelen. De toewijding van Alexander was totaal. Jarenlang heeft hij zich onbaatzuchtig ingespannen voor de rehabilitatie van Dostojevski. Tot het lukte. Een Russisch spreekwoord zegt: "Goede vrienden heb je voor slechte tijden, slechte vrienden voor goede tijden." Wel, met een vriend als Alexander ben je een gelukkig mens, zelfs in barre omstandigheden. Nadat Alexander moest terugkeren naar Sint-Petersburg bleef Dostojevski hem schrijven vanuit Semipalatinsk. De vriendschap zou bijna een kwarteeuw duren.'
De Russische mens
Ter voorbereiding van De Kozakkentuin werkte Jan Brokken zich door de complete Dostojevski: ongeveer zestienduizend bladzijden correspondentie, literatuur en biografie. Geheel onontgonnen waren de brieven en memoires van Alexander von Wrangel die een achterachterkleindochter van de baron hem toevertrouwde.
'Ik kende het levensverhaal van Dostojevski wel, maar toch was ik verbijsterd hoe diep hij door het stof moest gaan tijdens die ballingschap. De dwangarbeiders waren dag en nacht geketend aan de voeten en woonden in gore barakken. Maar het allerergste was de onmogelijkheid om te kunnen schrijven. Tien jaar lang is Dostojevski monddood gemaakt. Ik weet niet of ik dat zélf als schrijver had volgehouden. Hij heeft die beproeving met een bewonderenswaardige mentaliteit doorstaan. Zonder zelfmedelijden, zonder rancune. Hij had maar één doel: sterk blijven om te overleven.'
'Op aandringen van Alexander verwerkte Dostojevski zijn ervaringen als dwangarbeider in Aantekeningen uit het dodenhuis. Het boek sloeg in als een bom. Voor het eerst konden intellectuelen lezen wat er werkelijk gebeurde in de Siberische kampen. Tolstoj vond de aantekeningen de meest tragische beschrijving van de Russische mens. En toch waren de notities opgewekt, zelfs humoristisch. Die montere toon was een rechtstreekse inspiratiebron voor latere kampboeken zoals Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj van Alexandr Solzjenitsyn of de herinneringen van Ingrid Betancourt aan haar gevangenschap bij het FARC in Colombia.'
De grote thema's van Dostojevski zitten ook prominent in De Kozakkentuin. Boete, loutering en straf.
'Dostojevski was gefascineerd door geweld en de drijfveren van moordenaars. Daarover discussieerde hij vaak met Alexander, die als officier van justitie in gevangenissen geregeld seriemoordenaars ontmoette. In hun gesprekken kondigt Misdaad en straf zich al aan, het meesterwerk waarin voor het eerst de psychologie van de misdadiger bestudeerd wordt. Geen criminoloog kon nog om Dostojevski heen na dit boek. Hij doorzag alles omdat hij het zelf had meegemaakt en ondergaan. In het strafkamp van Omsk zat hij als politiek gevangene tussen de zwaarste criminelen.'
'Er loopt een rechte lijn van Dostojevski naar Reis naar het einde van de nacht van Louis Ferdinand Céline, naar Ulysses van James Joyce, naar De Kapellekensbaan van Louis-Paul Boon. Zij schreven niet over, maar vanuit hun personages. Hoe denken en voelen de mensen? Die grote stroom in de literatuur heeft Dostojevski in gang gezet.'
'Ik heb Dostojevski voor het eerst gelezen rond mijn twintigste, precies de leeftijd waarop hij je hard kan raken. Toen ik ooit een bezoek bracht aan het Metropolitan in New York zag ik op de trappen van het museum een jonge vrouw De idioot lezen. Toen ik uren later buiten kwam, zat ze er nog. De neervallende regen leek haar niet te deren. Dat beeld vat goed samen wat Dostojevski met je doet.'
Lanterfanters en wodkazuipers
Naast het rek met de klassieken staat een houten sculptuur. Jan Brokken tilt ze even op. Het is een Macondo-beeld, afkomstig van een Tanzaniaanse stam. Tijdens een interview vertelde Gabriel García Márquez hem ooit dat het legendarische dorp Macondo uit romans als Honderd jaar eenzaamheid verwees naar de slaven die naar Colombia werden gebracht.
'Ik had altijd gedacht dat Macondo een verzonnen naam was. Maar nee, Márquez was bij de feiten gebleven. Daar hou ik van. Ook inDe Kozakkentuin is alles gebeurd zoals ik het opgeschreven heb. Het journalistieke werk van Márquez is wellicht mijn grootste inspiratiebron. Ook Dostojevski staat als schrijver dicht bij me. Hij doet als een journalist research voor zijn romans, en vermengt literatuur met documentaire, reisverhaal en persoonlijke geschriften.'
Jan Brokken geldt zelf als de spoortrekker van de literaire non-fictie, waarin onder anderen Frank Westerman, Annejet van der Zijl en Geert Mak hem volgden. Ondanks die klinkende namen en hun bestsellers blijft het genre een ondergeschoven kindje van zowel de journalistiek als de literatuur.
'De literaire critici en prijzenjury's richten zich erg op de traditionele roman zoals die al geschreven werd in de negentiende eeuw. Het lijkt hen volledig te ontgaan dat er sindsdien romans verschijnen die gebaseerd zijn op feiten of interviews, zoals bij Svetlana Aleksijevitsj.Het einde van de rode mens is in de documentaire literatuur het allerbeste wat ik ooit heb gelezen. Haar Nobelprijs is ook een mooie erkenning voor het genre. Voor mij belichaamt Aleksijevitsj het Rusland dat altijd weer briljante schrijvers, kunstenaars en wetenschappers voortbrengt. Ondanks alle destructieve, duistere krachten in de Russische samenleving. Of misschien wel juist dankzij. Niet iedereen loopt er te lanterfanten of wodka te zuipen.'
De eeuwige buitenstaander
De Kozakkentuin is Brokkens vierentwintigste boek. Een oeuvre, heet dat. De romans, verhalen, biografieën en reisboeken strekken zich uit over vier continenten en worden bevolkt door de meest uiteenlopende personages. Ontdekkingsreizigers, sporthelden, schrijvers, zeelieden en opvallend veel outcasts van allerlei pluimage: zijn inlevingsvermogen lijkt onuitputtelijk.
'Wellicht heb ik dat van thuis meegekregen. Mijn vader was dominee. In de jaren 50 en 60 kwamen de dorpelingen vaak met hun problemen bij hem aankloppen. Mannen en vrouwen, armen en rijken, boeren en grootindustriëlen. Mensen van elke rang of stand. Mijn vader had een uitstekend oor. En luisteren heelt.'
'Ik was ook de enige in het gezin die na de oorlog geboren was. Mijn ouders en twee broers hadden in Indonesië in een kamp gezeten. Ze bleven nadien worstelen met trauma's. Om zijn herinneringen uit te schakelen gebruikte mijn vader veel kalmerende middelen in combinatie met alcohol. Ik was de buitenstaander in het gezin. Vanuit die positie heb ik leren kijken en luisteren.'
'Ik heb maar één criterium voor een nieuw boek: zit er een verhaal in? Dat ruik ik. Vaak zie ik meteen al het begin en het eind. Dan hoeft het boek alleen nog geschreven te worden. Daarbij helpt mijn lange journalistieke ervaring. Als zestienjarige scholier ging ik al Simon Vinkenoog interviewen omdat ik meer wilde weten over zijn lsd-gebruik. Op mijn achttiende zat ik op een school voor journalistiek.'
Jan Brokken torste lang het imago een writers' writer te zijn. Hoog geprezen, maar relatief onbekend, zeker in Vlaanderen. 'Qua mediabelangstelling, qua literaire prijzen en qua verkoopcijfers hoort hij in de topvijf thuis. Hij verdient massa's lezers', zo prees Geert Mak hem ooit aan. Die lezers zijn er nu.De vergelding, de reconstructie van een oorlogsdrama in het Zuid-Hollandse dorp Rhoon waar hij opgroeide, werd meer dan 100.000 keer verkocht. De longseller Baltische zielen komt via mond-tot-mondreclame in de buurt.
'Ik kon een bestseller best gebruiken', geeft Brokken toe. Als De vergelding niet was gelukt, dan had ik al mijn bezittingen moeten verkopen. Ik had een ton aan schulden. Mijn huis heb ik drie keer verhypothekeerd om zogezegd een verbouwing te doen, maar al het geld investeerde ik in reizen voor mijn boeken.'
InBaltische zielen schrijft hij: 'Reizen is, met luisteren en lezen, de kortste en de leerzaamste omweg naar jezelf.' Vooral Rusland en de Baltische landen lijken een soort thuiskomst.
'Het zijn inderdaad mijn werelden. Die besneeuwde bossen waar je uren en uren door rijdt hebben iets puurs, maar ook iets verlatens. Dat spreekt me aan. En misschien heeft het te maken met het gewicht dat muziek, romans en poëzie daar nog altijd hebben. De Russen hebben nooit vrijheid gekend, maar ze hebben wel schrijvers die verwoorden wat ze zelf niet kunnen uitdrukken. Nabokov zei ooit terecht dat alle Russische schrijvers rebellen zijn.'
Opnieuw 1914
Terug naar Dostojevski. Rond de tragedie van de schrijver schildert Brokken met grote vegen de geschiedenis van het negentiende-eeuwse tsaristische Rusland: een epos van corruptie, wreedheid en onderdrukking. Nadien heeft de Russische geschiedenis zich alleen maar herhaald.
'Qua essenties verandert Rusland nooit. Je kan je afvragen hoe het komt dat er alleen dictaturen en autocratieën gedijen. Volgens mij heeft het te maken met de uitgestrektheid van het land. Rusland is te groot om goed bestuurd te kunnen worden. En de mentaliteiten liggen te ver uit elkaar. Kazachstan is een andere wereld dan Sint-Petersburg.'
Baltische zielen kreeg als motto een oud Chinees gezegde: 'Het is een vloek om in een interessante tijd te leven.' Maar voor een rondreizende schrijver lijkt me dat net een zegen.
'Ik vind dat we vooral in een gevaarlijke tijd leven', zegt Jan Brokken. 'Vorige winter ben ik naar de plekken gereisd waar Alexander landerijen had. Overal zag ik door het raam van de taxi kolchozen die er verwilderd bij lagen. Tientallen tractoren stonden te roesten in de regen, hangars waren ingezakt. Het Russische platteland is verwoest. Er is vrijwel geen landbouw meer. In Sint-Petersburg aten we aardappelen die ingevoerd waren uit Israël. Het failliet van de communistische maatschappij is ook vandaag nog heel zichtbaar. De vraag is: hoe zal zich dat ontladen? Ik vrees met een opstoot van nationalisme. Zo is het in de geschiedenis wel vaker gegaan. En net nu ontploft de vuurbal van het Midden-Oosten, waardoor krachten vrijkomen die niemand nog kan controleren. "Het" is op hol geslagen. Niemand heeft nog het overzicht. We zitten opnieuw in 1914, in een stuurloos Europa.'
JAN BROKKEN
De Kozakkentuin.
Atlas Contact, 320 blz., 21,99 euro (e-boek 14,99 euro).
Boekenbeurs:Jan Brokken signeert
op 11 november van 15-16 u. Om 16 u. interviewt Ella Michiels hem over
'De Kozakkentuin' op de stand van
Confituur Boekhandels.
Pascal Verbeken ■
F. Hockx
In 1849 werd schrijver Dostojevski als lid van een groep ‘revolutionairen’ in Sint-Petersburg ter dood veroordeeld. Op de valreep kwam het bericht dat de executie niet doorging. Dostojevski werd als dwangarbeider naar Siberië gestuurd. De jonge, adellijke Alexander von Wrangel ziet de auteur voor het eerst als die al voor het vuurpeloton staat. Later leert hij hem kennen als hij zelf in Siberië officier van justitie is. Het leidt tot een hechte vriendschap die zijn gelukkigste periode kent in de tijd die ze doorbrengen in een buitenverblijf genaamd De Kozakkentuin. Door de ogen van ik-verteller Alexander krijgt de lezer een beeld van die vriendschap, de onmogelijke liefdesrelaties die beiden hebben, de wanhoop van Dostojevski over zijn verbanning, zijn pogingen gerehabiliteerd te worden, het ontstaan van enkele van zijn werken en het Rusland van de jaren 1850-1875. Brokken (1949), auteur van talrijke romans, reisboeken en literaire non-fictiewerken, schreef opnieuw een kleurrijk, meeslepend en grondig gedocumenteerd boek dat zich het best laat omschrijven als documentaire roman.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.