10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld
Elif Shafak
Elif Shafak (Auteur), Frouke Arns (Vertaler), Manon Smits (Vertaler)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
De Geus, cop. 2015 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : SHAF |
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
De Geus, cop. 2015 |
VOLWASSENEN : ROMANS : SHAF |
Veerle Vanden Bosch
i /un/05 j
Veerle Vanden Bosch
Toen Elif Shafak (43) een boek in handen kreeg over de Ottomaanse architect Sinan (1489?-1588), werd ze getroffen door een gravure van sultan Süleyman de Prachtlievende, poserend voor zijn Süleymaniye-moskee, met op de achtergrond een olifant en zijn hoeder. De kiem voor De stad aan de rand van de hemel was gelegd: een epische vertelling over de Indiase jongen Jahan, die door allerlei avonturen in het Topkapi-paleis terechtkomt als olifantenhoeder, en door de roemrijke hofarchitect Sinan wordt opgemerkt en opgeleid.
De opbouw van uw nieuwste roman is vrij traditioneel. Wilde u een ode brengen aan het pure vertellen?
'Elk verhaal vraagt een eigen stijl. Dit verhaal moest naar mijn aanvoelen worden verteld op een manier die herinnert aan de orale traditie en de magie van volksverhalen. Het vertellen van verhalen is oeroud en universeel, ik wilde die tijdloze dimensie vangen.'
U heeft zich in een TED-talk laten ontvallen dat een verhaal zijn magie verliest als het meer wordt dan een verhaal. Wat bedoelde u daarmee?
'Daarmee hekelde ik dat we boeken zo gemakkelijk een functie toedichten, vooral als het gaat om niet-westerse auteurs. Wij worden geacht te schrijven over het land waar we vandaan komen, we moeten informeren. Een Afghaanse schrijfster moet het bijvoorbeeld over Afghaanse vrouwen hebben. Ik vind dat reductionisme gevaarlijk. Kunst heeft vrijheid nodig, ze kan niet worden beperkt tot identiteit. In mijn boeken ga ik in tegen dat soort verwachtingen door grenzen te doorbreken - nationale, religieuze grenzen, tussen geslachten, volkeren en klassen. Want niets is statisch, alles is vloeibaar: waar ligt de grens tussen Oost en West? Waar begint en eindigt Europa? Zijn de politieke en culturele grenzen van Europa dezelfde? Ik hou ervan om die dingen ter discussie te stellen en verschillende tradities met elkaar te vermengen. Ik wil ook een stem geven aan wie zich in de marge bevindt. Ik ben geïnteresseerd in de andere, omdat ik zelf een andere ben. Ik ben een nomade, zowel fysiek als intellectueel en spiritueel.'
Wilde u die 'andere' gestalte geven in Jahan?
'Ik denk dat Jahan tegelijk een insider en een outsider is. Hij is insider genoeg om de Ottomaanse cultuur te begrijpen en ervan te houden, maar toch hoort hij er nooit helemaal in thuis. Ik voel me zelf heel vaak zo, ik bevind me altijd in de periferie, op de drempel van de Turkse maatschappij. Ik begrijp haar, en er zijn veel aspecten van de Turkse cultuur waar ik van houd, maar tegelijkertijd voel ik me een outsider.'
'Jahan heeft zowel toegang tot de elite als tot de rafelranden van de maatschappij. Dat is wat kunstenaars moeten zijn: trekvogels die verhalen van de ene gemeenschap naar de andere brengen en mensen met elkaar verbinden.'
Shafak is een kind van twee werelden. Ze bracht haar vroege kinderjaren door in Ankara, in het huis van haar oma als kind van een alleenstaande moeder. Later woonde ze met haar moeder, een diplomate, onder meer in Spanje. Heeft die aparte jeugd een impact gehad op haar manier van denken?
'Ik ben opgegroeid in de buurt van twee heel verschillende vrouwen: de ene was meer traditioneel en oosters, de ander modern en westers georiënteerd. Ik hield van hen, en van de solidariteit tussen hen. Ze leefden onder hetzelfde dak en respecteerden elkaars eigenheid. Toen mijn moeder terugkeerde naar Turkije was ze een twintigjarige gescheiden vrouw met een kind. Ze had haar studies afgebroken, had geen baan en geen geld. Vrouwen in zo'n situatie werden meteen uitgehuwelijkt aan een meestal oudere man, omdat ze geen maagd meer waren. Dat zou met mijn moeder ook zijn gebeurd als mijn oma er geen stokje voor had gestoken. Ze zorgde ervoor dat mijn moeder een diploma behaalde. Trouwen moest mijn moeder alleen doen uit vrije wil. En intussen zorgde oma voor mij. Haar magische wereld vol bijgeloof heeft een sterke impact op mij gehad.'
De zoektocht naar het middelpunt van het universum is een belangrijk thema.
'Dat was belangrijk voor de zestiende-eeuwse geest, net als evenwicht en harmonie, begrippen die me boeien omdat ik geïnteresseerd ben in architectuur. Architectuur gaat om harmonie, evenwicht, proportie en duurzaamheid. Als je een mooi gebouw wilt ontwerpen, moet je geloven dat het hart van het universum erin klopt. Ik wilde ook begrijpen hoe Sinan - die leefde in een turbulente tijd - erin slaagde zijn evenwicht te bewaren. Hoe kon hij creatief blijven in dat autoritaire regime?'
'Hij was een wetenschapper, iemand die geloofde in kennis, het slag mensen dat frontaal in botsing kwam met religieuze dogma's. De geest van dogmatici is verzegeld, ze hebben genoeg aan enkele waarheden, terwijl het verwerven van kennis voor wetenschappers een continu proces is. Twijfel is voor hen onmisbaar. Dogmatici twijfelen niet, ze hebben alleen zekerheden. Ik vind dat soort zekerheid erg arrogant.'
Het leidt er in het boek toe dat een soefi en zijn volgelingen worden geëxecuteerd.
'Veel soefi's werden vervolgd en het zwijgen opgelegd omdat ze er een andere visie op nahielden over God. Hun interpretatie van de islam was gebaseerd op liefde, niet op angst. De cirkel was een belangrijk symbool voor hen, omdat het zo'n egalitaire vorm is: elk punt bevindt zich op dezelfde afstand van het midden. De hele mensheid maakte voor hen deel uit van die cirkel, waarvan het middelpunt God is, er was geen hiërarchie tussen religies. Helaas weten veel mensen, ook moslims, niet meer dat er in de islam zo'n egalitaire, vreedzame filosofie bestaat of heeft bestaan. Dat is jammer.'
Voor Sinan berust de architectuur op drie pijlers: stevigheid, nut en schoonheid.
'Absoluut. Het Istanbul van vandaag is een overvolle stad. Er is veel gebouwd, maar we hebben de schoonheid opgeofferd, vooral aan nut, maar ook aan megalomanie. Groter en hoger moest het: wolkenkrabbers, steeds grotere shoppingcentra. In heel het Midden-Oosten werd de schoonheid van architectuur uit het oog verloren. Ik denk oprecht dat Sinan zou huilen als hij Istanbul vandaag zou zien.'
Maar de schoonheid die hij creëerde, was ondenkbaar zonder oorlogen, brandschatting en slavenarbeid.
'Daar was hij natuurlijk niet persoonlijk verantwoordelijk voor. Maar het klopt dat veel monumenten werden betaald met geld dat afkomstig was van oorlogvoering. Dat gold ook voor heel wat grote Europese bouwwerken. Er werden ook vaak galeislaven ingezet. Het choqueerde veel Turkse lezers dat ik daarover schreef, maar het is een historisch feit.'
U schrijft over conflicten tussen de Ottomanen en de christenen. Maar er was ook dialoog.
'Er was een constante uitwisseling van ideeën en mensen, dat vergeten we gemakkelijk. Sinan kende het werk van veel Italiaanse architecten en omgekeerd. De astronomen Tycho Brahe en Takyuddin hadden contact met elkaar. Helaas had de ene meer dan de andere te kampen met fundamentalisme: Takyuddins observatorium werd afgebroken omdat de geestelijke overheid het verkeerd vond om de hemel af te speuren: Allah werd geacht naar ons te kijken, niet omgekeerd. Ik wilde daarover schrijven omdat Turkije aan collectief geheugenverlies lijdt: het verleden is er compleet vergeten.'
Vandaag hebben Europa en Turkije nog steeds een stroeve relatie.
'We hebben een historisch momentum gemist, het leek bijna mogelijk dat Turkije lid zou worden van de Europese Unie. De verantwoordelijkheid voor die mislukking ligt bij de Turkse regering, omdat ze niet heeft voldaan aan de criteria voor het lidmaatschap, omdat ze niet geloofde in de hervormingen, geen stappen vooruit heeft gezet. Maar ook bij Europese populistische politici, die Turkije tijdens hun verkiezingscampagnes hebben gebruikt als de gevaarlijke "Ander". Ze dachten enkel op de korte termijn, maar we moeten ons afvragen wat beter is voor Europa en de regio: een pluralistisch, democratisch Turkije, dat Europese idealen deelt en burgerrechten, vrouwenrechten, rechten van minderheden en vrijheid van meningsuiting respecteert? Of een Turkije dat de richting van Pakistan of Rusland uit gaat? Ik ben voor de eerste optie, en het stemt me droef dat we die kans door kortzichtigheid hebben verspeeld.'
Veel personages zijn niet wie ze lijken. Alle gezellen van Sinan hebben wel een geheim.
'We hebben toch allemaal verschillende persoonlijkheden, waarvan we er maar een tonen? Als je in een autoritair regime leeft, heb je des te meer reden om die verschillende stemmen in jezelf te verbergen. Vrouwen konden bijvoorbeeld in het zestiende-eeuwse Ottomaanse rijk geen enkele functie uitoefenen in het openbaar, tenzij vermomd als man, zoals Yusuf. In de officiële Turkse geschiedschrijving komen haast geen vrouwen voor. De weinigen die worden vermeld zijn leden van de harem, sultana's die zich bemoeiden met het beleid, waardoor het Ottomaanse rijk in verval raakte. Als vrouwen worden vermeld, dan is het om te worden gedemoniseerd. Sterke vrouwen worden heksen genoemd. Het gaat altijd om 'HIStory' - zijn verhaal. Haar verhaal wordt niet verteld. Alleen oude vrouwen ontspringen de dans: hun ouderdom heeft hen ontvrouwelijkt, waardoor ze een andere status krijgen. Patriarchale maatschappijen hebben respect voor oude vrouwen, maar ook dat is natuurlijk problematisch.'
Davvud, een andere gezel van Sinan, verwijt Jahan zwakheid omdat hij op zoek is naar geluk. Zelf vindt hij gerechtigheid veel belangrijker.
'Davvud heeft een andere achtergrond dan Jahan. Mensen die tot een onderdrukte minderheid behoren, hebben een slachtoffergevoel. Het is zwaar om het verhaal van je grootouders op je schouders te torsen. Er zijn jonge mensen in deze wereld die oude herinneringen met zich meeslepen. Identiteit is dan heel belangrijk, net als gerechtigheid. Alleen is gerechtigheid een lastig begrip. De zoektocht ernaar kan je bitter en haatdragend, zelfs wreed en gewelddadig maken. Ik wilde die keerzijde tonen. Ik zie die obsessie met gerechtigheid bij veel mensen in het Midden-Oosten.'
De stad Istanbul is als een personage aanwezig in het boek.
'Istanbul kan geen passieve achtergrond voor een verhaal zijn, het is een stad met een stem, een eigen wil, een hectische energie. Ik zie haar als een vrouw die vol contradicties zit: ze is mooi en lelijk tegelijk, verwarrend, verbijsterend. Dat is interessant voor kunstenaars, maar ook vermoeiend. Ik voel me er thuis, maar tegelijk voel ik me er een balling. Ik keer ernaar terug, maar ontvlucht haar ook telkens weer.'
'Die gemengde gevoelens heeft Jahan ook. Hij leeft in een harde stad, waar cynisme en samenzweringstheorieën hoogtij vieren. Wie compassie en goedhartigheid toonde, werd er al gauw als een naïeveling gezien. Die mentaliteit leeft nog steeds. Turkije bulkt van de samenzweringstheorieën. We zijn opgegroeid met het idee dat we omringd zijn door vijanden, extern en intern. De politiek slaat daar munt uit.'
'Politiek is erg dominant in Turkije, agressief en verdelend ook. In dit land is het onmogelijk voor een schrijver om apolitiek te zijn: alles waarover we schrijven heeft politieke connotaties. Als je geïnteresseerd bent in het verleden, identiteit, geheugen, dan is politiek overal. Maar dat betekent niet dat ik een partizaan ben, ik zie me niet toetreden tot een politieke partij. Ik zie politiek ruimer dan het parlement en de partijen. Ook in de straten, keukens en slaapkamers is er politiek. Daar vragen over stellen, dat is mijn taak als schrijver.'
Turkije heeft een probleem met de vrijheid van meningsuiting. Wat is de impact daarvan op auteurs?
'Iedere schrijver, journalist en dichter in Turkije weet dat hij in één vingerknip voor het gerecht kan worden gedaagd en gedemoniseerd in de media vanwege een gedicht, een artikel, een boek, een tweet of zelfs een retweet. Daardoor is er angst en zelfcensuur. Maar het is moeilijk om daarover te praten. Ik denk niet dat Turkije op dit vlak vooruitgang heeft geboekt. Ik ben bang dat we er veeleer op achteruitgaan.'
Hoe ziet u de uitkomst van de verkiezingen tegemoet?
'Er is een kiesdrempel van tien procent, die vooral cruciaal wordt voor de Koerdische partij. Na deze verkiezingen kan er een presidentieel systeem komen in Turkije, ofwel komt er meer pluralisme in het parlement, het kan beide kanten op. Daardoor is er nu veel onzekerheid en spanning. In Turkije is er democratie aan de oppervlakte, maar er is geen democratische cultuur. Mensen verwarren democratie met meerderheidsdenken: wie de meerderheid haalt, kan zich alles permitteren. Maar democratie is samenleven, pluralisme, scheiding van machten, vrijheid van meningsuiting. Die waarden worden vergeten.'
Veerle Vanden Bosch ■
Marieke Both
In deze roman, die zich afspeelt in het zestiende-eeuwse Istanbul, schetst de auteur een kleurrijk, boeiend beeld van deze stad en haar bewoners ten tijde van het Ottomaanse rijk. Hoofdpersoon is Jahan die als jonge olifantenverzorger aan het hof van de sultan belandt en het uiteindelijk tot leerling-architect schopt. Tijdens zijn leven maakt hij van alles mee. Hij vecht met zijn olifant aan de zijde van de sultan, wordt verliefd op een prinses, belandt in de gevangenis en bouwt mee aan de grootste bouwwerken van zijn tijd. Gedurende zijn leven kruist hij het pad van vele kleurrijke personages. Elif Shafak (1971) is een van de beroemdste Turkse auteurs van dit moment, en veel van haar romans zijn ook in het Nederlands vertaald. Het Ottomaanse rijk, Istanbul en mystiek zijn thema's die vaker in haar werk terugkeren, en die ook hier een rol spelen. Ze heeft een zeer boeiende schrijfstijl waardoor de lezer op duizend-en-een-nachtachtige wijze meegevoerd wordt in het verhaal.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.