Wat we zien als we lezen : een fenomenologie
Peter Mendelsund (Auteur), Roos van de Wardt (Vertaler)
Beschikbaarheid en plaats in de bibliotheek
ARhus - De Munt
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Atlas Contact, 2015 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : OVER LITERATUUR-SCHRIJVERS : 818 MEND |
Besprekingen
De ogen van Emma Bovary
Dirk Leyman
us/ug/05 a
Wat haal je je voor de geest wanneer je leest? Hoe krijgen personages contouren in een roman? Hadden Anna Karenina of Emma Bovary nu bruine, blauwe of diepzwarte ogen? En wanneer je je The Great Gatsby van F. Scott Fitzgerald verbeeldt, denk je bij de patserige Jay Gatsby dan meteen aan Leonardo DiCaprio zoals die in de verfilming van Baz Luhrmann opduikt?
Het zijn vermakelijke kwesties die de Amerikaanse boekomslagontwerper Peter Mendelsund serveert in zijn rijk geïllustreerde boek Wat we zien als we lezen. Hij probeert te betrappen wat er gebeurt als we 'ogenvol woorden opnemen', die we 'opslokken als water'. Gretig put Mendelsund uit de goudaders van de wereldliteratuur om het raadselachtige proces van literaire verbeelding in kaart te brengen. Hij bedient zich daarbij frivool van illustraties, in een boek met de allure van een bordspel waar je soms de verkeerde kant op wordt gestuurd.
Visualisering blijkt een schimmige bezigheid. Probeer maar eens je favoriete personage gedetailleerd op te roepen. Veel kans dat je karaktertrekken opsomt, maar bij de fysieke verschijning vastloopt. Niet verwonderlijk, zegt Mendelsund. Hij ontdekt dat een auteur vaker 'gedrag' beschrijft dan complete lichaamskenmerken. En als dat wel het geval is, zitten we toch opgescheept met 'een onhandige ratjetoe van verdwaalde lichaamsdelen en willekeurige details'.
Soms schrikken schrijvers zelf van de personages die ze creëren. Over haar befaamde held Hercule Poirot liet Agatha Christie weten: 'Ik geloof niet dat ik mijn eerste indruk van Hercule Poirot ooit zal vergeten. Natuurlijk raakte ik aan hem gewend, maar die eerste keer dat ik hem zag, was bepaald een schok... Ik weet niet hoe ik me hem had voorgesteld.'
Een fraai gevormd oor, een loszittende haarkrul of een zwierig opgezette hoed, allemaal goed en wel. Maar heb je aan zulke hints genoeg om een personage te visualiseren, vraagt Mendelsund zich af? Hoe anders is dat in film, kunst en architectuur, waar de zintuiglijke input overvloedig is. Bij een tekst moet je zelf een groot deel van de klus klaren. Het is tegelijk dé troefkaart van literatuur. 'Personages zijn geheimschriften. En verhalen worden juist rijker door weglatingen.'
Mendelsund waarschuwt ons terecht dat je pas naar de verfilming van een lievelingsboek mag kijken 'nadat er héél goed is nagedacht over het feit dat de cast van de film in gedachten waarschijnlijk de permanente cast van het boek zal worden'.
Spielerei
Mendelsund weet duivels goed hoe belangrijk het is om een boek in beknopt bestek te visualiseren. Zijn omslagen voor uitgeverij Alfred A. Knopf zijn vaak pareltjes van grafische inventiviteit, omdat ze de basisgedachte uit een boek puren. Maar hier vergaloppeert hij zich, zij het op charmante wijze. Zijn pleidooi voor de lezer als 'dirigent, orkest en publiek' van het boek klinkt aanlokkelijk, schrijvers zijn immers 'curatoren van ervaring'.
Zo grossiert Mendelsund in soms fraai geformuleerde maar weinig concrete gedachten. Het leidt tot iets te vrijblijvende spielerei, alsof je van het ene naar het andere glibberige rotsje springt. Om uiteindelijk in drijfzand te belanden.
DIRK LEYMAN ■
Het oor van Karenin
Veerle Vanden Bosch
i /ul/31 j
Wat zien we eigenlijk als we lezen? Het is een vraag die de Amerikaanse boekontwerper Peter Mendelsund zo intrigeerde dat hij er een heel boek aan wijdde. Mendelsund, artdirector bij de Amerikaanse uitgeverij Knopf, staat bekend als een kei in zijn vak. Het is niet te verwonderen dat een man wiens professie eruit bestaat een leeservaring om te zetten in een beeld dat iets zegt over de essentie van het boek en tegelijk lezers aanspreekt, zo'n fascinatie ontwikkelt voor het visuele aspect van lezen. Hij beroept zich in zijn betoog op filosofie, literatuurwetenschap, psychologie en neurologie. En waar woorden niet volstaan, maakt hij gebruik van illustratie. Dat maakt van Wat we zien als we lezen tot een origineel en veelzijdig boek, dat jammer genoeg wat slapjes is uitgegeven.
Onvolledige puzzel
Literatuur lezen is een wezenlijk andere ervaring dan het beluisteren van muziek, of het bekijken van beeldende kunst, dans of architectuur, stelt Mendelsund. Bij die laatste activiteiten is er directe zintuiglijke input - beeld of geluid. Bij het lezen is die directe zintuiglijke informatie erg beperkt. In eerste instantie zijn er enkel zwarte woorden op een wit blad papier of een e-reader. Je moet een extra stap zetten om de wereld achter die woorden te verkennen, en dat is wat lezen tot zo'n aparte ervaring maakt.
Visualiseren is een belangrijk aspect van de leeservaring, stelt Mendelsund het hele boek door, maar vanuit welke hoek hij het fenomeen ook bekijkt, telkens weer komt hij tot de conclusie dat die leeservaring veel complexer en een stuk minder visueel is dan iedereen denkt.
Een goede schrijver zet een personage of een locatie fragmentarisch neer, een onvolledige puzzel waarvan onze verbeelding de ontbrekende stukken invult. Maar het resultaat is geen haarscherp beeld. Hoe hard we ons ook inspannen: het blijft een wazig plaatje. Mendelsund doet de test: hij vraagt een aantal vrienden om hem hun lievelingspersonage te beschrijven. Steevast krijgt hij een tweetal uiterlijke kenmerken te horen, waarna zijn proefpersonen overschakelen op het opnoemen van karaktertrekken. Hoe ziet Anna Karenina eruit? We hebben geen precies idee. Mendelsund geeft in het boek zes mogelijkheden, en een robotfoto gemaakt met politiesoftware. Maar zelfs als je al die Anna's in elkaar laat vloeien, heb je nog niet de Anna die Tolstoj voor ogen stond. Gustave Flaubert gaf zijn Madame Bovary in de loop van zijn roman zelfs drie verschillende kleuren ogen mee, zonder dat het ertoe lijkt te doen.
Dat we desondanks een soort beeld in ons hoofd hebben, blijkt wanneer we een verfilming bekijken, en het onaangename gevoel krijgen dat het uiterlijk van de acteur of actrice niet strookt met het beeld dat we van een personage hebben.
Conclusies en aanzetten
Een complicerende factor is dat schrijvers ook vaak gebruikmaken van beschrijvingen om emoties uit te drukken. Mendelsund haalt een passage aan uit Anna Karenina: 'Toen de trein in Petersburg stilstond en Anna nog maar nauwelijks was uitgestapt, was het eerste gezicht dat haar opviel dat van haar man. Ach, mijn god! Waarom heeft hij zulke oren?...' Deze oren vertellen ons niets over Karenins uiterlijk, zegt Mendelsund, maar wel alles over Anna's groeiende afkeer van haar echtgenoot.
Schrijvers verstoren soms ook bewust het beeld dat we ons van een personage of een landschap hebben gevormd. Zo introduceert Charlotte Brontë de tirannieke Mrs. Reed al op de eerste bladzijde van haar roman Jane Eyre, maar ze wacht tot bladzijde 39 om haar fysiek te beschrijven - een spel met timing, waardoor je het beeld dat je intussen van Mrs. Reed hebt, misschien duchtig moet bijstellen. Lezen is geen opeenvolging van nu-momenten, stelt Mendelsund: we beelden ons in wat ons gezegd wordt te zien, maar we beelden ons ook in wat we een eindje verderop verwachten te zien, en we stellen dat beeld voortdurend bij naarmate we voortlezen. Ons geheugen en onze persoonlijke ervaringen spelen daar een enorme rol in. 'Elk verhaal dient te worden omgezet, inventief te worden vertaald. Associatief te worden vertaald. Het is van ons.' Als lezers voeren we een boek uit, zegt de auteur: we zijn dirigent, orkest en publiek tegelijk. Dat geeft ons een enorme vrijheid. Goede boeken nodigen je uit om mentaal actief te zijn. Mendelsund citeert Proust in dat verband: 'Dat is inderdaad een van de grote en wonderlijke eigenschappen van mooie boeken, dat je ze voor de schrijver "conclusies" en voor de lezer "aanzetten" zou kunnen noemen.'
Tomaat
Helaas verliest Mendelsund in zijn enthousiasme soms de andere aspecten van literatuur lezen uit het oog: het gaat om meer dan beeld. Hij citeert een lange, gedetailleerde beschrijving van een tomaat door Alain Robbe-Grillet en concludeert dat die gedetailleerdheid hem niet helpt bij het visualiseren van de tomaat, iets wat hij lijkt te betreuren. Maar daarmee gaat hij voorbij aan de schoonheid van de taal, het ritme en de melodie van de zinnen, die natuurlijk ook van wezenlijk belang zijn bij het genieten van een literaire tekst.
Zie je beter wat je leest als je dit boek achter de kiezen hebt? Nee. Mendelsund stelt meer vragen dan hij er beantwoordt. Maar het zijn wel interessante vragen. En en passant houdt hij een aanstekelijk pleidooi voor het unieke plezier van lezen.
PETER MENDELSUND
Wat we zien als we lezen.
Vertaald door Roos van de Wardt, Atlas Contact, 432 blz., 21,99 euro (e-boek 14,99 euro). Oorspronkelijke titel: 'What we see when we read'.
De auteur: een vooraanstaand Amerikaans boekontwerper.
Het boek: een poging om te achterhalen wat we zien als we lezen.
ONS OORDEEL: interessant, speels, en origineel.
Veerle Vanden Bosch ■
C.C. Oliemans
De schrijver, 'associate art director' (omslag-ontwerper) bij de gerenommeerde Newyorkse uitgeverij Alfred A. Knopf, laat zijn gedachten gaan over de beelden die de lezer voor zijn geestesoog ziet verschijnen wanneer hij een boek tot zich neemt. Hoe interpreteert een lezer beschrijvingen van personages: bouwt hij voorstellingen van hen op met de details die de schrijver hem verstrekt, of gebruikt hij daarvoor eigenlijk meer de bouwstenen van zijn eigen herinneringen? Hoe verwerkt hij informatie over de ontwikkeling van een personage? Wat is de invloed van zinsbouw, ritme, suggestie, metaforen, illustraties, verfilmingen? Een interessant uitgangspunt leidt hier tot een verzameling ideeën, theorietjes en filosofietjes, die tot nadenken stemmen zonder echt een samenhangend geheel of een stevige conclusie op te leveren. De talloze collage-achtige illustraties (de auteur verloochent zijn afkomst niet!) maken hier vooral een aardig 'koffietafelboek' van, een grappig nieuwigheidje om doorheen te bladeren.
Suggesties
Krijg een e-mail wanneer dit item beschikbaar is
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.