Aantekeningen bij een moord
Peter Vermeersch
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
De Bezige Bij, 2014 |
VERDIEPING 4 : BLAUWE TOREN : GESCHIEDENIS : 927.3 VERM |
Koen Vidal
2/ei/14 m
Eind jaren tachtig was Joegoslavië voor ons vooral een vakantiebestemming. Tienduizenden Belgen die eens wat anders wilden dan de Spaanse costa's of de Provence trokken naar Kroatische badsteden als Porec, het lieflijke Rovinj, Zadar en - uiteraard - het pronkstuk Dubrovnik.
Joegoslavië, dat was dat zonnige, beetje trage land met Zastava's, rakija-cognac en cevapcici-worstjes die je op het strand kon roosteren. Het was er bovendien spotgoedkoop want de dinar zat in vrije val. Om aan harde dollars te raken, verhuurden Joegoslaven hun huis of appartement aan rugzaktoeristen, waardoor voor die laatsten de pret alleen maar groter werd. Dat er een oorlog zat aan te komen, had niemand door.
Amper enkele jaren later was Joegoslavië een synoniem voor de hel. Vanuit de heuvels rond Sarajevo bestookten generaal Ratko Mladic en zijn mannen burgerdoelwitten, en wie zich op straat waagde voor voedsel of brandhout riskeerde een kogel van een sniper. Er waren etnische zuiveringen met massamoorden en op de televisie zagen we dat oorlogsbodems Dubrovnik kapotschoten.
En toen Kroatië en Bosnië nog aan het smeulen waren, brak in 1998 in Kosovo een al even bloedig conflict uit.
Onwezenlijk
Voor Belgen, Duitsers, Nederlanders en Fransen had de oorlog iets onwezenlijks: zo dichtbij, zo gewelddadig, onze blauwhelmen ter plaatse, Bosnische vluchtelingen in Brussel. Maar tegelijk was die brute rafelrand van Europa ver weg. We leefden wel mee met de tv-beelden, maar uiteraard gingen we ook gewoon verder met ons dagelijks leven.
Anno 2014 bestaat Joegoslavië al lang niet meer, is de oorlog geschiedenis geworden en Kroatië opnieuw een toeristenoord. In onze media lijkt het of alles weer normaal is in de Balkan.
"Maar dat is slechts schijn", zegt slavist en politiek wetenschapper Peter Vermeersch. Met Ex, over een land dat zoek is, schreef hij een subliem boek. "Ga op vakantie aan de Kroatische kust en je hebt het gevoel dat je in een verbeterde versie van Griekenland terechtkomt. Maar rij vervolgens enkele tientallen kilometers het binnenland in en je passeert kapotgeschoten huizen en lege dorpen."
Gehavend
Uit Vermeersch' boek blijkt dat je in Kroatië, Servië en Bosnië niet ver moet zoeken naar gehavende mensen. Bloedstollend is het verhaal van de nu dertigjarige Zijo, de jongste zoon van een Romafamilie uit Bosnië. In de oorlog belandde hij als achtjarige met een schotwonde en een overgesneden keel in een massagraf op de dode lichamen van zijn moeder en zes zussen. De Servische milities zagen niet dat Zijo nog met moeite ademde en zo kon hij miraculeus de oorlog overleven.
Zijn ouderlijk huis is er nog altijd, maar verder heeft Zijo geen enkele materiële herinnering aan zijn familie. Geen gezinskiekjes, geen pasfoto met zijn tweelingzus, geen portret van zijn moeder. Niets. Vreselijk.
Maar laten we niet de verkeerde indruk wekken dat Ex een reconstructie is van de weerzinwekkende horrorverhalen uit de jaren negentig. Het boek is veel meer dan dat. Peter Vermeersch beschrijft Zijo dan ook niet als een in zichzelf gekeerd slachtoffer, want dat is hij al lang niet meer. Hij groeide uit tot een ondernemende jongeman die beseft dat zijn baantje als keukenhulp geen toekomst biedt en daarom regelmatig naar Italië trekt om er voor een bruiloft of verjaardagsfeest te koken.
Alledaags
Vermeersch reist door de Balkan en beschrijft de levens van mensen die hij soms bewust, soms toevallig ontmoet. De auteur zegt dat hij al struikelend door ex-Joegoslavië trok, niet als oorlogsverslaggever maar als correspondent van het alledaagse. "Ik speurde naar wat er gebeurde lang na de feiten, naar hoe het gewone leven het stilaan weer overneemt van de uitzonderingssituatie, naar dingen die het verleden doen vergeten, of nooit kunnen doen vergeten."
Dat leverde een mozaïek van subtiele, menselijke verhalen op. "Ik wou niet focussen op de grote en spectaculaire problemen van de Balkan. Als je alleen kijkt naar wat er allemaal spectaculair fout loopt, creëer je een eenzijdig beeld. Naast al dat spectaculaire nieuws is er nog een hele wereld te ontdekken."
Met zijn journalistieke gevoeligheid en mooie literaire stijl, die aan de Amerikaanse sterauteur Dave Eggers doet denken, stelt Vermeersch de lezer voor aan mensen die de oorlog nog steeds voelen nazinderen, maar die vooral druk doende zijn om iets van hun leven te maken.
Een aantrekkelijke Kosovaarse politie-agente die als hotelreceptioniste moet bijklussen om rond te komen, de legendarische mensenrechtenactiviste Natasa Kandic die ijvert voor een Waarheids-en Verzoeningscommis-sie, de levenslustige Serviër Marko, die Vermeersch mee op sleeptouw neemt in het nachtleven van Belgrado, de al even vitale kunstenaar/bijklussende dakwerker Dusan, de Sloveense dichteres Anja met een tatoeage van Samuel Becketts handschrift op haar arm, ex-journaliste Jelena die op zoek gaat naar massagraven en tegelijk naar de man van haar leven.
Niet kraken
Wat opvalt is dat deze mensen zich niet willen laten kraken door de trauma's uit het verleden, maar tegelijk goed beseffen dat zomaar vergeten even gevaarlijk is. Het is iets wat Peter Vermeersch keer op keer opvalt en tijdens zijn reizen wenst hij de ex-Joegoslaven dan ook toe dat de confrontatie met het verleden ooit draaglijk mag worden. "Kon er maar iets bestaan wat zowel vergeten als onthouden was. Iets wat ons niet overleverde aan de gruwel van de onwetendheid, maar ons ook niet begroef in het zwart van het verleden."
Alleen al om deze briljante gedachte zouden zoveel mogelijk mensen dit boek moeten lezen.
Vermeersch heeft het ook nog over een andere zielstoestand die bijzonder treffend is voor de 21ste-eeuwse Balkan. De slechte economische situatie, de torenhoge werkloosheid en het feit dat hun reismogelijkheden drastisch werden beknot doet vele Serviërs, Bosniërs en Kroaten met nostalgie terugdenken aan Joegoslavië, hun land dat er niet meer is. Of beter gezegd aan een ideaalbeeld van hun ex-land.
Vermeersch: "De mensen herinneren zich Joegoslavië niet hoe het was, maar hoe het had kunnen zijn." Niet het bureaucratische, ietwat muffe, half-communistische land van maarschalk Tito, maar de kapotgeschoten utopie van een land waar verschillende bevolkingsgroepen hadden kunnen samenleven en gelukkig worden.
Vermeersch: "Dat die droom kapot is en Europa zich sinds het einde van de oorlog nog maar matig voor de Balkan interesseert, zorgt voor gelatenheid en een gevoel van verlatenheid."
En hier zitten we wellicht op de belangrijkste zenuw van dit boek. Hoewel Vermeersch het bewust niet al te expliciet aanbrengt, is Ex ook een werk over de gevaren van een geforceerde collectieve identiteit. Slobodan Milosevic werd pas echt machtig toen hij de nationalistische gevoelens van de orthodoxe Serven aanwakkerde. En Franjo Tudman bereikte de politieke top toen hij hetzelfde deed met de katholieke Kroaten. Zo schoten beide ultranationalisten de droom van een multicultureel Joegoslavië aan flarden.
Vermeersch: "Dat hun woorden een oorlog zouden ontketenen, had niemand verwacht. De meeste Joegoslaven zagen wel dat er problemen waren, maar niemand besefte dat dit tot een conflict kon leiden waarbij mensen elkaar zouden uitmoorden en verkrachten. Zo gaat het wel vaker als politici een collectieve identiteit aanboren. Je weet waar je begint, maar je weet niet waar je uitkomt. Dat is de verontrustende les die we uit de geschiedenis van het voormalige Joegoslavië kunnen trekken. Want tijdens zo'n reis kom je ook jezelf tegen en het land waar je vandaan komt."
Poetin
"Als Belg is het goed om gevoelig te blijven voor dit verhaal. Maar ook als ik naar Oekraïne en de houding van Poetin kijk, zie ik veel gelijkenissen en hou ik mijn hart vast. Als politieke leiders ingewikkelde problemen als corruptie, een zwakke staat en een zelfverrijkende elite plotseling verengen tot nationalistische frustraties en oorlogstaal, moet je oppassen. Het is niet de eerste maal dat dit tot catastrofes leidt waarvan heel veel mensen achteraf zeggen: hoe zijn we in godsnaam in die verschrikkelijke situatie terechtgekomen?"
Ex wordt op maandag 19 mei om 20 uur voorgesteld in Passa Porta Brussel, www.passaporta.be
Peter Vermeersch,Ex, De Bezige Bij, 336 p., 19,90 euro.
---
Peter Vermeersch
°1972
Politoloog en slavist, doceert aan de KU Leuven.
Schrijft literaire essays (onder meer voor McSweeney's, de uitgeverij van Dave Eggers).
Samen met David Van Reybrouck publiceerde hij de dichtbundel Neem bijvoorbeeld graniet (2011).
KOEN VIDAL ■
Johan De Boose
2/ei/23 m
Peter Vermeersch raakte op zijn achttiende gefascineerd door Joegoslavië, toen dat land op het punt stond uiteen te vallen. Joegoslavië zelf heeft hij dus zelf nooit gekend, maar wel mensen met de herinnering eraan. Op een deels journalistieke, deels lyrische wijze gaat hij in dit boek op zoek naar dit verdwenen land als naar de verloren geliefde van een ander.
De reis begint in Brussel, waar Vermeersch in contact komt met de nabestaanden van een Kosovaarse mensenrechtenactivist, die daar in 1990 werd vermoord. Hij gaat de gangen na van diens familie in Kosovo, en zo hinkelt hij behendig verder op de lappendeken van de Balkan: Servië, Kroatië, Bosnië-Herzegovina, Montenegro, Macedonië, Slovenië. Tussendoor maakt hij een uitstap naar de berg Athos in Griekenland, waar ook een deel van de Servische ziel huist.
Onderbewustzijn
Vermeersch schrijft als 'correspondent van het alledaagse'. Zijn werkwijze rechtvaardigt hij met James Joyce: 'Ik struikel over iets, en als ik naar beneden kijk zie ik daar precies wat ik zoek.' Toeval speelt dus een kapitale rol, en ook het schijnbaar banale. Halfweg het boek staat hiervoor een prachtige metafoor: het Museum of broken relationships in Zagreb, bedacht door twee Kroatische kunstenaars, die na hun scheiding besloten om 'banale' voorwerpen tentoon te stellen en het publiek uit te nodigen om dat aan te vullen. 'Je gaat van zaal tot zaal', schrijft Vermeersch, 'en opeens merk je dat de maatschappij, het land, de geschiedenis, dat Joegoslavië binnenglipt.'
Onderweg ontmoet hij mensen die hem hun filosofie toevertrouwen, en dan komt hij tot aangrijpende conclusies, die verraden dat Vermeersch tevens een dichter is: 'Etnische identiteit is het water: het overstroomt je, het sleurt je mee, of het trekt zich terug in de verte, je vecht ertegen of je laat je drijven.'
Na te hebben geluisterd naar soms radicale en tegenstrijdige opinies spreekt Vermeersch zijn verbazing uit over hoe vlug bepaalde mensen aannemen dat een gemeenschappelijke identiteit 'iets onwrikbaars is, terwijl hun persoonlijke vriend- en vijandschappen vlot veranderen'.
Natuurlijk gaat het ook over de EU. 'Oost-Europa is waar de Europese geschiedenis van de laatste eeuw zich in al haar heftigheid voltrok, het mooie ervan en het vreselijke.' Hierbij moet ik denken aan de Sloveense filosoof Slavoj Zizek, die de Balkan 'het onderbewustzijn van Europa' noemde, een plek waar alle verborgen verlangens én spanningen op een onnaspeurbare manier met elkaar verstrengeld zijn en die ooit tot explosie kunnen komen. Dat is exact wat er gebeurd is. In die zin kan dit boek ook gezien worden als een vermaning. Vermeersch laat iemand Europa waarschuwen niet dezelfde fouten te maken als Joegoslavië. Te veel eenheid kan namelijk leiden tot onderdrukking en dus tot conflict.
Snijden in de ziel
Uit alle gesprekken die Vermeersch voert blijkt dat er wel bepaalde vormen van ongelijkheid waren in Tito's eengemaakte Joegoslavië (en dat daar helaas te weinig aan gedaan werd vanwege de socialistische broederschap), maar ook dat identiteit een meervoudig begrip was. Extreme politici, die de nationalistische gevoelens aanwakkerden, hebben de mensen gedwongen om een keuze te maken, om te snijden in hun ziel. Vermeersch citeert een onbewimpelde maar toepasselijke uitspraak van de Poolse oud-president Lech Walesa: 'Het is makkelijker om van een aquarium vissoep te maken dan omgekeerd.' Hij besluit: 'De spanningen waren persoonlijk, beheersbaar, normaal. De politiek heeft ze onoverbrugbaar gemaakt.' En wat de religieuze identiteit betreft: 'De oorlogen waren niet religieus begonnen, ze waren religieus gemaakt door mensen die daar hun voordeel mee konden doen.'
De enige stelling waar ik het niet mee eens ben is dat het geweld op de Balkan 'nooit geleid heeft tot ontmengde staten'. Uit eigen ervaring weet ik dat bijvoorbeeld veel Serviërs zich niet thuis voelen in Kroatië en vice versa. Helaas is die 'ontmenging' - een ander woord voor etnische zuivering - dus wel gebeurd.
Dit boek is literaire non-fictie op z'n best: je krijgt een geschiedenisles terwijl je meereist, feestjes bezoekt, gewone en minder gewone mensen ontmoet, films bekijkt en muziek beluistert, maar vooral heel veel en heel onbevooroordeeld luistert. Daarbij gaat Vermeersch geen enkel thema uit de weg, hoe netelig of wreed ook, en hij laat ook de kritische optimisten aan het woord, bijvoorbeeld in Bosnië.
En dan staat daar bovendien opeens een van de mooiste zinnen die ik ooit las: 'Kon er maar iets bestaan wat zowel vergeten als onthouden was, iets wat ons niet overleverde aan de gruwel van de onwetendheid, maar ons ook niet begroef in het zwart van het verleden.' Inlijsten en vaak herlezen.
PETER VERMEERSCH
Ex. Over een land dat zoek is.
De Bezige Bij, 256 blz., 24,90 ? (e-boek 14,99 ?).
De auteur: politoloog en slavist aan de KUL, en ook dichter.
Het boek: een reisverhaal over bewoners van het voormalige Joegoslavië.
ONS OORDEEL: literaire non-fictie op z'n best.
¨¨¨¨è
Johan De Boose ■
15/10/2014
Peter Vermeersch is slavist, politicoloog en dichter. Eerder publiceerde hij The Romani Movement (2006) en Het vredesfront: etnisch conflict en internationale interventie (2011). Maar over ‘zigeuners’ en etnische conflicten, typische Balkanassociaties, gaat het voornamelijk niet in Ex: over een land dat zoek is. De auteur wilde het toch vooral hebben over de Joegoslavische mens van alledag, over ‘rouw, humor, werk, vriendschap, liefde, haat, herinneringen, God, drank, eten. Ik wilde ex-Joegoslavië niet alleen bestuderen, maar ook ruiken, proeven en beleven.’ Terwijl Johan de Boose met zijn Kroatië/Joegoslavië-boek De poppenspeler en de duivelin (2009) recent een literair beeld creëerde en Korneel De Rynck met De tuin van Tito (2011) een politiek-historisch verslag schreef over (de nasleep van) de jaren negentig, schreef Vermeersch een erg menselijk boek over ‘het observeren van het moment waarop het gewone leven het weer overneemt’. Dat is volgens mij een nieuwe benadering van de hedendaagse regio die eertijds Joegoslavië werd genoemd. Vermeersch noemt zichzelf dan ook ‘een correspondent van het alledaagse’.
Zijn verhaal begint in Brussel, waar in 1990 een moordaanslag wordt gepleegd op de Kosovaarse mensenrechtenactivist Enver Hadri. Van daar gaat het naar Kosovo. Vermeersch’ verwondering leest grappig: ‘Het woordbeeld van het Albanees werkt ontregelend: iemand die azerty heeft zitten typen op een qwertyklavier.’ In Belgrado praat Vermeersch met de bekende mensenrechtenactiviste Nataša Kandić over verzoeningspogingen en met de jonge Marko over de Balkanman. Maar Servië is meer dan die typische onderwerpen en verder Donau-afwaarts, langs de indrukwekkende Ðerdapkloof, het oude fort van Golubac en de Lepenski Vir-beschaving, raakt Vermeersch ‘in trance’. Als hij in Kroatië met de oorlog wordt geconfronteerd, komt zijn typerende en permanente twijfel naar boven: hoe moet je vandaag Kroatië bezoeken? De auteur wenst zichzelf en de ex-Joegoslaven een toestand van ‘een tegelijk vergeten en onthouden’. Uit die paradox verschijnen in het boek verschillende Joegoslaviën, naargelang de gesprekspartner: museum of utopie, artistiek of virtueel, in Brussel of in een buitenwijk van Ljubljana. In Sarajevo gaat de auteur flaneren, luisteren naar ‘het mooiste geluid van een stad op zomerdagen: het geluid van mensen die wonen’. In het Montenegrijnse Herceg Novi bezoekt Vermeersch een ziek kuuroord, in Banja Luka de legendarische bokskampioen Marijan Beneš (‘Ik heb het gevoel dat ik met het stukgeslagen lichaam van Joegoslavië zelf aan het praten ben.’). In Skopje heeft hij het over de frustratiearchitectuur van de huidige megalomane en kitscherige stadsvernieuwing. Zijn portret van de legendarische roma-zangeres Esma is helaas ook een deconstructie van de mythe. Erg hilarisch is Vermeersch’ pelgrimstocht naar het Servisch-orthodoxe klooster van Hilandar op de berg Athos, in het gezelschap van een olijke pope en zijn twee zonen.
Vermeersch kent zijn YU-geschiedenis goed. Maar zijn nieuwsgierigheid en luisterend oor brengen hem ook naar de achterkant van die geschiedenis, voorbij de clichés (de eeuwige oorlog en de economische malaise), om daar de alledaagse mens met zijn besognes aan het woord te laten. Dat maakt van dit boek een bijzonder mooie ode aan de Joegoslaviërs. [Sven Peeters]
A. Altink
De Belgische politiek wetenschapper Vermeersch schreef met dit boek een mengeling van reisverhalen en beschouwingen. In tien stukken reist hij door de landen die zijn ontstaan na het uiteenvallen van Joegoslavië. Eén reis, naar het Griekse Athos, gaat over de relatie religie-politiek in de beschreven landen. Een ontmoeting met de dochter van een vermoorde Kosovaarse activist zet hem aan om verhalen op te tekenen van de bevolking – vooral twintigers en dertigers – in de ex-Joegoslaviëlanden: hoe denken ze over politiek? Wat zijn hun ambities? Wat is hun cultuur, hun muziek, hun dagelijkse omgang met elkaar? Hoe werkt de oorlog na in hun leven? Hoe radicaal zijn de nationalistische sentimenten? Hij praat met mensen thuis, op hun werk, in discotheken enzovoort en ontdekt hoezeer etnische structuren het maatschappelijke en politieke leven bepalen. Vermeersch schrijft persoonlijk en literair, waardoor het boek allerminst een afstandelijk wetenschappelijk portret van de landen en hun bevolking is. Voor foto's is een begeleidende website beschikbaar. Werd bekroond met de Prijs voor Letterkunde van de provincie West-Vlaanderen.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.