Tekens aan de wand : hedendaagse stromingen in de kunstfilosofie

Als, zoals Hegel beweerde, kunst ‘het zintuiglijke verschijnen van de idee’ is, dan moeten filosofen minstens in kunst geïnteresseerd zijn — en vice versa. Die relatie baant de weg voor een kunstfilosofie die de esthetica met de wereldbeschouwing combineert. Al in 1993 publiceerde de doctor in de wijsbegeerte Willem Elias het boek Tekens aan de wand, ‘een overzicht van de hedendaagse kunstfilosofische stromingen, van 1945 tot het postmodernisme’. Eind 2011 is er bij de VUBPress een nieuwe editie verschenen waarin — zo schrijft Elias in de inleiding — ‘te moeilijke passages verwijderd, aangepast of aangevuld’ zijn. Tevens heeft het laatste hoofdstuk over het postmodernisme een nieuw besluit gekregen, met als onderwerp het concept ‘avant-garde’. De andere hoofdstukken zijn: ‘kunst en individu’, ‘kunst en maatschappij’, ‘analytische wijsbegeerte’, ‘existentiële fenomenologie en hermeneutiek’ en ‘structuralisme en semiotiek’. Die indeling is niet onproblematisch. In het eerste hoofdstuk komt bijvoorbeeld kunst en individu bij Freud aan bod, maar behandelt het structuralisme niet evenzeer de relatie tussen kunst en individu? De gehanteerde categorieën verschillen sterk: de eerste hoofdstukken beschouwen de kunst vanuit een thematische invalshoek, terwijl de laatste een wijsgerige stroming als uitgangspunt nemen.
Een fundamenteler probleem van het boek is de toon en de stijl. Elias schrijft weinig elegante zinnen, en hij denkt nogal ongestructureerd. Bovendien geeft hij blijk van betuttelende en vaak twijfelachtige denkbeelden. Over het Kunstwerk-essay van Benjamin schrijft hij: ‘We zijn ervan overtuigd dat de film het medium bij uitstek is om het grote publiek ethisch-esthetisch te sensibiliseren. […] Als zou blijken dat het filmmedium geen esthetisch vormende invloed zou gehad hebben op een groter publiek, dan zouden we zelfs durven stellen dat elke poging tot esthetische vorming bij een ruim publiek stopgezet mag worden. Uiteraard zouden hiervoor kwantitatieve gegevens verzameld moeten worden.’ Dergelijke overpeinzingen belemmeren een appreciatie van de subtiliteiten en de idiosyncrasieën in het denken van Benjamin, net als een zinnige ontwikkeling van de eigen ideeën van de auteur.
Het is slechts een van de vele momenten waarop Elias een toegang tot zijn onderwerp onmogelijk maakt, omdat hij al te snel zijn eigen fragmentarische ideeën naar voren schuift. Dat hij zijn en andermans beschouwingen te weinig synthetiseert of conceptualiseert, blijkt ook uit de bibliografie op het eind, die wel heel particulier, gedetailleerd en vaak ook gedateerd overkomt. In het Nederlandse taalgebied kent Tekens aan de wand één grote concurrent: Als in een donkere spiegel: de kunst in de moderne filosofie van Frank Vande Veire, in 2002 bij SUN gepubliceerd. De passage uit dit boek over het Kunstwerk-essay kan tot slot naast die van Elias worden gezet: ‘In het Kunstwerk­-essay wordt het pleidooi voor een doorbreken van de schone schijn niet meer gemotiveerd door een nauwelijks uitgesproken messianistische hoop, maar door een revolutionair pragmatisme. […] Hierbij geloofde Benjamin in het intrinsiek revolutionair potentieel van het medium film, in tegenstelling tot het intrinsiek conservatieve karakter van klassieke media zoals schilderkunst. Maar tegelijk moest hij toezien hoe de film feitelijk op grote schaal esthetische schijn produceerde.’ [Christophe Van Gerrewey]