Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn?
Frans de Waal
Frans de Waal (Auteur)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Contact, 2009 |
VOLW. : NON FICTIE : 415.3 WAAL |
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Contact, 2009 |
MAGAZIJN : NON-FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : 415.3 WAAL |
31/12/2010
Empathie en de hoop van de biologie
De evolutietheorie van Darwin heeft een imagoprobleem. Voor nogal wat mensen staat deze theorie voor meedogenloze competitie, het genadeloos uitroeien van zwakkeren, de alom bekende survival of the fittest. Dat 'fit' in het Engels 'aangepast', 'passend' betekent, wordt in het Nederlandse taalgebied al te gauw vergeten. Maar ook buiten ons taalgebied wordt de metafoor maar al te graag gebruikt om competitie tussen mensen of bedrijven aan te wakkeren. Onze genen zijn zelfzuchtig, en daarom mogen (of moeten) wij mensen ons zelfzuchtig gedragen. Deze ideologie wordt vooral uitgedragen door zogenaamde sociaaldarwinisten, die halfbakken interpretaties van darwinistische principes toepassen op onze samenleving, met soms desastreuze gevolgen. Maar ook vandaag de dag slaat deze interpretatie van de evolutietherie aan, met name bij economisten. Competitie en concurrentie zijn de norm, want dat is 'natuurlijk'. De Nederlandse gedragsbioloog Frans de Waal gaat hier tegenin. Zijn stelling is dat natuurlijke selectie evengoed verantwoordelijk is voor wat wij vaak zien als een uniek menselijke eigenschap: empathie, het medeleven met andere levende wezens.
In 2007 werd Frans de Waal uitgeroepen tot een van de 'honderd invloedrijkste mensen ter wereld'. Via zijn populaire boeken weet hij een breed publiek te bereiken. De Waal begon zijn carrière ooit in Nederland met de studie van conflicten bij makaken en chimpansees. Dit resulteerde in 1982 in zijn eerste boek Chimpanseepolitiek: macht en seks bij mensapen. Na zijn studie van de chimpansees in de Arnhemse dierentuin, trok De Waal naar Amerika voor meer apenonderzoek. Zijn aandacht verschoof van conflicten en agressie bij apen naar de manieren om met agressie om te gaan. Hij beschreef verzoeningsgedrag bij apen en mensapen zoals bonobo's, en dit resulteerde in zijn tweede boek Verzoening, vrede stichten bij mensen en apen. Vandaaruit ging hij zich steeds meer richten op het goede in mens en aap. Van nature goed ging expliciet in op voorbeelden van samenwerkend gedrag bij verschillende dieren. Geleidelijk aan nam ook het gedrag van de mens een steeds centralere plaats in. Dat bleek in De aap in ons, waarin hij de mens ziet als een bipolaire aap, die kenmerken van zijn beide nauwste verwanten, de chimpansee en de bonobo, in zich verenigt. Zijn voorlaatste boek De aap en de filosoof was een dialoog tussen De Waal en verschillende filosofen over de vraag of moraliteit een uniek menselijk kenmerk is. Typerend voor De Waal is dat hij schrijft in een bijzonder aangename stijl ? helder, soms humoristisch, altijd scherpzinnig ? en dat hij anekdotes aanhaalt uit zijn eigen ervaringen met het gedrag van apen of mensen. Maar hij put even goed uit krantenknipsels of uit de vakliteratuur over gedragsbiologie, antropologie, psychologie en neurowetenschappen om oude mythes te ontkrachten en te illustreren dat dieren, net als wij, rekening kunnen houden met hoe andere individuen zich voelen.
In zijn nieuwste boek Een tijd voor empathie gaat De Waal namelijk op zoek naar de wortels van empathie, en gaat hij rechtstreeks in tegen de idee dat mensen van nature slechts competitieve wezens zijn. Medeleven met anderen is minstens zo belangrijk geweest in onze evolutie. Hoewel empathie vaak wordt gezien als een bewuste keuze van ontwikkelde geesten, is deze eigenschap volgens De Waal al veel ouder en zeker niet uniek voor mensen. Vermoedelijk is deze eigenschap ontstaan sinds zoogdieren voor hun jongen zorgden. Er was een sterke natuurlijke selectiedruk op zoogdiermoeders die zich konden inleven in de behoeften van hun jongen. Moeders die rekening hielden met de behoeften van hun nakomelingen, hadden meer succes dan moeders die hun nakomelingen links lieten liggen. Deze vorm van empathie hoeft niet hoog ontwikkeld te zijn. Volgens De Waal kan je empathie beschouwen als een serie Russische poppetjes. Het kleinste, binnenste poppetje staat voor 'emotionele aanstekelijkheid', een eigenschap die we delen met een groot aantal zoogdiersoorten, en misschien zelfs met enkele vogels. Een typisch voorbeeld is een kleuter die, wanneer hij een ander kind hoort huilen, zelf tranen in de ogen krijgt en troost zoekt bij een ouder. Maar ook chimpansees geeuwen bijvoorbeeld als ze een ander zien geeuwen en muizen reageren onthutst als soortgenoten pijn wordt aangedaan; muizen die soortgenoten pijn hebben zien lijden, reageren zelf heviger op pijnprikkels, ze vertonen 'aanstekelijke' pijn.
Het tweede poppetje staat voor troostgedrag, het zorgen voor anderen. Vooralsnog is troostgedrag alleen waargenomen bij mensapen en mensen. Wanneer twee chimpansees ruzie maken, komt vaak een derde en omarmt, vlooit of kust het slachtoffer van de ruzie. Ook bij honden is door onderzoekers van de Universiteit Antwerpen mogelijk troostgedrag waargenomen. Een hot topic bij deze waarnemingen is of dieren werkelijk kunnen begrijpen wat er zich in het hoofd van anderen afspeelt. Begrijpt een troostende chimpansee dat een krijsende soortgenoot zich na een ruzie slecht voelt? Of heeft een trooster enkel geleerd dat hij het irriterende gekrijs kan laten ophouden door een arm om de ander heen te leggen? Het antwoord wordt gezocht in studies die peilen naar theory of mind ? de eigenschap die de meeste volwassen mensen hebben en die ons in staat stelt de bedoelingen en zelfs overtuigingen van anderen te begrijpen en te kunnen voorspellen.
Het derde en grootste van de drie Russische poppetjes staat voor perspectiefname en gerichte hulp: hulp die is afgestemd op de specifieke situatie of behoefte van de ander. Voor deze vorm van empathie zijn nog vrij weinig voorbeelden bij dieren terug te vinden, hoewel anekdotes over met name mensapen zich opstapelen. Beroemd of berucht is het verhaal van de bonobo die een gewonde spreeuw vond, hoog in een boom klom en de vleugels van de vogel uitspreidde vooraleer het beestje in de lucht te gooien. Recent werden ook experimenten uitgevoerd waarbij chimpansees (evenals mensenkinderen) spontaan een stok geven aan een onderzoeker die tevergeefs probeert om vanachter een traliedeur de stok te pakken die buiten zijn bereik ligt. Nog indrukwekkender zijn de experimenten waarbij chimpansees een deur ontgrendelden die een soortgenoot verhinderde om bij gewenst voedsel te komen. In beide experimenten beseffen de chimpansees dat de onderzoeker of de soortgenoot hun hulp kan gebruiken, en bieden zij op hun beurt die hulp spontaan aan.
Door aan te tonen dat de wortels van empathie, het binnenste van de Russische poppetjes, tot onze evolutionaire wortels behoort, met hersendelen die meer dan honderd miljoen jaar oud zijn, wil De Waal bewijzen dat empathie wezenlijk deel uitmaakt van de menselijke biologie en dat natuurlijke selectie niet staat voor meedogenloze strijd en competitie. Empathie en emoties zijn lange tijd genegeerd door gedragswetenschappers, maar die tijd is nu voorbij. Voor evolutiebiologen is het logisch dat emotionaliteit een continu gegeven is, dat niet zomaar spontaan is opgedoken, enkel en alleen bij mensen. Het is mogelijk dat empathie bij mensen in bepaalde richtingen verder geëvolueerd is, maar steeds vanuit een bestaand gegeven. Empathie blijkt dus een constante te zijn geweest in onze evolutie en zit veel dieper dan recente grillen van de politiek, cultuur of religie ons willen doen geloven. De Waal ontleent hier 'een groot optimisme' aan. Wanneer we ons bewust zijn van de evolutionaire wortels van empathie, kunnen we ons empathisch denken ook stimuleren en onderzoeken hoe we deze evolutionaire erfenis kunnen aanwenden in onze moderne maatschappij. Want hoewel evolutie immers miljoenen jaren heeft ingewerkt op ons empathisch vermogen, staan we nu voor een nieuwe uitdaging. We leven de laatste eeuwen in steeds grotere samenlevingen, met miljoenen mensen bij elkaar. Ons empathisch vermogen is in de eerste plaats geëvolueerd om medeleven te hebben met onze naaste verwanten en vrienden. Maar empathie is ook nodig om een samenleving en het algemeen belang te ondersteunen. Met de zeer recente ontwikkeling van een grootschalige samenleving, zouden we er ook in moeten slagen om de balans tussen onze eigen noden en die van onze medemensen in stand te houden. Een beter begrip van empathie en de rol die het heeft gespeeld en speelt in onze menselijke biologie, is een eerste stap in die bewustwording. En zo, aldus De Waal, vormt de biologie onze grootste hoop. [Jeroen Stevens]
Jannetta van der Zee
De auteur doet de uitspraak: 'Hebzucht is uit, empathie is in'. Hij betoogt dat met de verkiezing van president Obama en de financiële crisis een nieuw tijdperk gestart is, dat van de empathie. Weliswaar is onze samenleving gebaseerd op egoïstische beginselen, maar er is ook een bindmiddel - empathie - dat gemeenschappen bijeenhoudt. Hij maakt duidelijk dat empathie in ons lichaam en in onze geest is verankerd en dat we door deze empathie hebben kunnen overleven, net als dieren. Naast 'het recht van de sterkste' is er volgens hem bij de mens ook sociaal, onbaatzuchtig gedrag. Zijn conclusie is dat de politiek zou moeten inspelen op deze behoefte aan binding en dat ook het bedrijfsleven zou moeten streven naar een samenleving met een hogere graad van solidariteit. Hij baseert zich op inzichten uit de psychologie, neurowetenschappen en gedragsbiologie. Het boek bevat veel mooie voorbeelden van empathie in het gedrag van dieren onder elkaar. De auteur is hoogleraar psychologie aan de Emory University in Atlanta en directeur van een onderzoekscentrum voor primaten (apen). Met eindnoten, lijst van geraadpleegde literatuur en een register.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.