Oriëntalisten
Edward W. Saïd
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
De Arbeiderspers, cop. 2009 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : SAID |
31/12/2010
Gezegend met een dubbel perspectief
De Palestijns-Amerikaanse criticus Edward Said (1935-2003) is een van de echt groten van de naoorlogse literatuurwetenschap. Sinds hij in 1966 zijn eerste boek publiceerde (over Joseph Conrad, zijn favoriete auteur), schreef hij een oeuvre bijeen dat gekenmerkt wordt door zijn drie grote passies: de onlosmakelijke band die een aantal meesterwerken uit de westerse cultuur met het imperialistische project van de negentiende eeuw verbindt, de Palestijnse kwestie en klassieke muziek. Wat het eerste betreft: Said was hoogleraar Engelse en vergelijkende letterkunde aan de universiteit van Columbia in New York, waar hij veertig jaar lang lesgaf. Hij was daarnaast sterk betrokken bij de vrijheidsstrijd van de Palestijnen, niet alleen als internationaal publicist, maar ook als lid van de Palestijnse Nationale Raad. Wat de muziek betreft, ten slotte: Said was een begenadigd pianist, jarenlang muziekcriticus van The Nation en richtte in 1999 samen met de Israëlische dirigent Daniel Barenboim de West-Eastern Divan Orchestra op, een intussen erg gerenommeerd orkest met jonge muzikanten uit Israël, Palestina en andere gebieden uit het Nabije Oosten.
Saids naam zal wellicht voor altijd verbonden blijven met het in 1978 verschenen boek Orientalism. Daarin analyseert hij een aantal Amerikaanse, Franse en Engelse cultuurproducten (historische en antropologische studies, vooral, maar ook kunstwerken) uit de tweede helft van de negentiende eeuw, waarin een beeld wordt opgehangen van het Nabije Oosten dat meer dan honderd jaar later nog steeds ? en misschien wel meer dan ooit ? een stempel drukt op de omgang tussen West en Oost. Onder meer in schilderijen van Delacroix en romans van Flaubert, zo betoogt Said in dit boek, oefent het Nabije Oosten een mysterieuze en vaak erotische aantrekkingskracht uit op de toeschouwer en lezer. Maar achter de schijn van dat eerste appel verschijnt tegelijk een al even clichématige wereld die broeierig is en ook wel gevaarlijk ? een wereld van geweld, ziekte en veel drukte om niets, een wereld ook waarin net datgene ontbreekt wat het Westen in diezelfde jaren de heerschappij over de wereld bezorgde: redelijkheid, werkkracht en gezond verstand.
Said begon het boek naar eigen zeggen te schrijven omdat het beeld dat in al deze teksten en beelden naar voren kwam, allesbehalve strookte met zijn persoonlijke levenservaringen als Arabier. De wereld van deze schilderijen en boeken was niet de wereld waarin hij dag na dag leefde. Uit al die teksten en afbeeldingen kwam ook steeds hetzelfde, onveranderlijke beeld van het Oosten naar voren. Of je nu een historisch werk bekeek uit 1870 of een van driekwart eeuw later, de werkelijkheid in de Oriënt leek wel stil te staan. Dat is overigens net het punt dat Said met zijn analyse wilde maken: het oriëntalisme gaat niet over de werkelijkheid als dusdanig, maar wel over een beeld dat sommigen van die werkelijkheid wilden ophangen. Achter het discours van het oriën-talisme zitten duidelijke belangen. Het beeld van de onderontwikkelde, luie oosterling bevat in zekere zin al een rechtvaardiging van het koloniale project: om het ooit ver te schoppen, hebben ze ons nodig. En het omgekeerde geldt in deze perverse logica al evenzeer: opdat wij daadwerkelijk zouden kunnen worden wie we zo graag willen zijn, hebben we het soort 'ander' nodig dat we van de oosterlingen maken, een in vele opzichten inferieur ras waartegen wij als vanzelf positief afsteken.
Orientalism is een uitermate belangrijk boek. Ook al is de basisstelling die erin wordt ontwikkeld intussen een gemeenplaats van het kritische denken geworden, met dit werk legde Said de basis voor de zogenaamde postcolonial studies, die de voorbije decennia hoog op de agenda hebben gestaan van de internationale literatuur- en cultuurwetenschap. Zonder Saids werk zou dat bloeiende veld zich zeker niet hebben kunnen ontwikkelen zoals nu het geval is. OrientalismCulture and Imperialism in vertaling bij Uitgeverij Atlas: het boek kan worden gezien als een complement van Orientalism.)
Als Orientalism het belangrijkste boek is dat Said ooit schreef, dan is het in 1999 verschenen Out of place zonder enige twijfel het allermooiste. Van dat boek, waarvoor Said de New Yorker Book Award voor non-fictie kreeg, is thans een vertaling uit in de reeks 'Privé-domein'. Ontheemd is een zoveelste parel in die vormelijk zowel als inhoudelijk excellente serie autobiografische teksten. In het geval van Said nemen de privébespiegelingen de vorm aan van memoires die niet het hele leven van de auteur beslaan, maar slechts een deel ervan, de jaren meer bepaald die lopen van zijn geboorte in 1935 tot het jaar waarin hij afstudeerde aan de universiteit van Princeton.
Meteen na zijn studies ? we schrijven intussen 1957 ? keerde Said voor even terug naar Caïro, de stad waarin hij een groot deel van zijn jongste jaren had doorgebracht. Geboren werd de jonge Edward evenwel in Jeruzalem, bij een ouderpaar dat zijn anglofilie niet onder stoelen of banken stak. Saids ouders hadden bij de bevalling een eerstgeborene verloren in een Egyptisch ziekenhuis en wilden geen enkel risico meer lopen. Hun oudste zoon (vier meisjes zouden nog volgen) deelde zijn voornaam met de toenmalige Prince of Wales, die kort daarna koning Edward VIII zou worden. Edward Said kreeg een door en door Engelse opvoeding in het Caïro van de jaren veertig. Zijn ouders waren christelijke Palestijnen van bemiddelde komaf. Van zijn moeder erfde de jonge Edward de liefde voor de muziek. Samen luisterden ze naar de klassieke zender van de BBC en gingen ze ook naar de opera en talrijke concerten. Saids vader, die de Amerikaanse nationaliteit gekregen had doordat hij tijdens de Eerste Wereldoorlog in het Amerikaanse leger diende, was de eigenaar van een reeks bloeiende winkels in schrijfgerief en bureaubenodigdheden (de Standard Stationary Company). Hij zag ook voor zijn zoon de Verenigde Staten als het ultieme beloofde land.
Saids opvoeding in Egypte stond van bij het prille begin dan ook in het teken van een later verblijf in de States: zowel de lagere als de middelbare school liep hij in Engelstalige instellingen in Caïro, waar hij studeerde tussen kinderen van Engelse en Amerikaanse industriëlen en topambtenaren. De grondtoon van deze memoires is met de klemtoon op deze opvoeding dan ook meteen gezet. Op school voelde Edward zich van het prille begin een buitenstaander, een positie die hij later in verschillende van zijn boeken omschreef als de geprivilegieerde positie van de intellectueel. Maar ook in de op zich minder vreemde omgeving van zijn familie voelde de jongen zich niet altijd op zijn plaats. Zowel zijn vader als zijn moeder gaven hem het gevoel dat wie hij was nooit zou kunnen tippen aan het ideaal dat ze zich van hun enige zoon vormden. De talrijke pagina's waarin Said het over zijn ouders heeft (de vader die minnetjes doet over Edwards gebrek aan sportieve talenten, de moeder die het ene moment bemoedert en het andere heel afstandelijk doet), zijn van de sterkste en scherpste in dit over de gehele lijn bijzonder krachtige en uitermate mooi geformuleerde boek, waarin de auteur terugkijkt op een wereld die intussen in meer dan één opzicht verdwenen is. Saids beide ouders waren al overleden toen hij Ontheemd schreef ? zijn vader al in 1971, zijn moeder nog maar pas ? en hij was in geen jaren meer teruggekeerd naar de stad van zijn jeugd. Behalve door het overlijden van zijn moeder is het schrijven van deze meesterlijke memoires ook ingegeven door het fatale verdict dat Said in 1991 van zijn dokter te horen kreeg. Hij had een ongeneeslijke vorm van leukemie en zou binnen afzienbare tijd sterven. Said begon aan Ontheemd in 1994 en overleed uiteindelijk in 2003. Hij laat een rijke intellectuele erfenis na en een reeks van 25 stuk voor stuk interessante boeken. De memoires zijn van die boeken zonder enige twijfel het aangrijpendste werk. Ze tonen dat Said behalve een gepassioneerd denker ook een groot schrijver was. Dit is autobiografie met duidelijke literaire pretenties, geschreven met veel gevoeligheid, maar tegelijk met de nodige afstand. Het besef van de noodzaak van die afstand heeft Saids denken altijd getekend. Als in het Westen levende Palestijn was hij naar eigen zeggen gezegend met een dubbelperspectief. Na het lezen van deze memoires weten we dat dit besef van bij het begin geworteld zit in zijn persoonlijke leven en niet alleen het gevolg is van de cultuur waarin hij opgroeide. Een buitenstaander was hij bij zijn geboorte al, en toen hij stierf was hij het niet minder ? maar wel een bijzonder soort buitenstaander, een buitenstaander die helemaal op zijn plaats leek in een wereld waar hij steeds opnieuw zijn plaats moest leren kennen. [Jürgen Pieters]
Prof.dr. A. Wessels
De in Jeruzalem geboren Edward Said (1935-2003), vermaard literatuurcriticus, is wereldbekend geworden door zijn boek 'Oriëntalisten' (2005)*, over hoe westerse geleerden vooral sedert de negentiende eeuw aankeken tegen het (Midden-)Oosten. Tevens was hij kritisch voorvechter van de Palestijnse zaak. Aan deze autobiografie begon hij in de jaren negentig toen hij te horen kreeg dat hij leed aan een dodelijke ziekte. Hij keert terug in zijn herinnering naar zijn oude wortels: Palestina, Libanon en Egypte. Hij ondervindt 'de onrustige melancholie die bij het reizen hoort'. In de negentiende eeuw schreven veel westerse reizigers beroemde reisboeken over hun belevenissen in het Midden-Oosten. Maar wat Said doet, gaat veel dieper omdat hij echt betrokken is, zowel in het oosten als het westen. Zijn persoonlijke geschiedenis wordt beschreven tegen de achtergrond van een bewogen periode uit de geschiedenis van het Midden-Oosten en zijn relatie tot het westen. Het is een ontroerend, vaak weemoedig en aangrijpend openhartig menselijk document van een ontheemde, van wie er zovelen in de wereld zijn. Ook al was hij maatschappelijk geslaagd (als hoogleraar Engelse literatuur en literatuurwetenschap aan Colombia University), thuisloos - zowel in oost als west - is hij altijd gebleven.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.