Achter gesloten deuren : de geheime afspraken tussen Stalin, de nazi's en het Westen

Ontluisterend, zo mag je Achter gesloten deuren noemen. Maar ook subliem, onthullend, hartverscheurend en nog veel meer. Laurence Rees leverde hiermee een juweel van een historisch werk af, dat op zijn gebied moeilijk te overtreffen is. Reece, voormalig directeur van BBC History Programmes, heeft bovendien een vlotte pen. Het schrijversvak heeft voor hem geen geheimen. Hij weet zijn waargebeurd verhaal op te bouwen en de aandacht van de lezer van de eerste tot de laatste regel vast te houden.

De hoofdfiguur, tevens de volslagen booswicht, is de tiran Stalin, absoluut heerser over de Sovjet-Unie en tijdens het laatste decennium van zijn leven ook over een groot deel van Oost- en Centraal-Europa en bovendien blindelings gevolgd door vele aanhangers over heel de wereld. Na de Tweede Wereldoorlog liet hij dwars door Europa een IJzeren Gordijn neer, waarachter hij willekeurig zijn ongeremde bloeddorstige machtswellust kon botvieren. Toegegeven, het zijn retorische woorden die je liever achterwege laat, en ook Rees springt er zuinig mee om, maar de feiten zijn de feiten. Heel wat daarvan is geheel of ten dele bekend, maar toch heeft de auteur nog veel bovengespit, dat diep begraven lag onder dikke lagen vergeten of verwaarloosde archieven. Ook beheerst hij als geen ander het talent om allerlei verspreide gegevens te verenigen, waardoor een nieuw of in ieder geval vollediger beeld tevoorschijn komt.

Ontluisterend geldt vanzelfsprekend niet voor Stalin, die sedert lang ontdaan is van alle luister, uitgezonderd enkele laatste hardnekkige stalinisten en fellow travellers, die hun idool blijven aanbidden. Maar voor de rest van de mensheid zijn Stalin en Hitler, massamoordenaars zonder weerga, aan elkaar gewaagd. Stalin was overigens meer in zijn nopjes in augustus 1939 toen Hitlers minister van Buitenlandse Zaken von Ribbentrop in Moskou werd gefêteerd, dan toen hij later met Churchill en Roosevelt te maken kreeg. In de zomer van 1939 kwam von Ribbentrop onder Stalins goedkeurend oog het Duits-Sovjet non-agressiepact ondertekenen, waardoor voor Hitler de weg open lag om Polen binnen te vallen, onder beding van de overdracht van Oost-Polen aan de Sovjet-Unie. En aan het einde van de oorlog verkreeg Stalin van Churchill en Roosevelt het behoud van Hitlers milde geschenk. In zijn veroverd gebied roeide hij onmiddellijk de Poolse elite uit en voerde hij honderdduizenden ver weg in zijn Aziatische vlakten. Hetzelfde deed hij met de Krim-Tataren en met de Kalmukken uit de Kaukasus. Hij liet tienduizend Poolse officieren vermoorden (Katyn) en maakte Roosevelt en Churchill wijs dat de Duitsers zowat de helft het nekschot hadden gegeven (wat gezien hun uitroeiingsmethoden heel plausibel klonk) en dat de andere helft was gevlucht naar Mantsjoerije, waar ze nochtans nooit waren aangekomen. De Amerikaanse en Britse leiders zullen wel hun twijfels gehad hebben, maar ze deden er alles aan om die misdaad in de doofpot te stoppen en ze lieten de Polen aan hun lot over. Stalin dreef het cynisme zo ver, dat hij de massamoord van Katyn wou toevoegen aan de beschuldigingen tijdens het proces tegen de Nazi-kopstukken in Neurenberg. Maar daar heeft het westen toch een stokje voor gestoken. Rees stoffeert het allemaal met documenten, brieven, dagboeknoties, en interviews.

De ontluistering betreft dus de twee overigen van de Grote Drie: de Britse premier Winston Churchill en de Amerikaanse president Franklin Delano Roosevelt. Laat er vooreerst geen misverstand over ontstaan, en daaraan bezondigt Rees zich trouwens niet, dat het wel degelijk in belangrijke mate aan hen te danken is, dat het westers democratisch bestel niet bezweek onder de nazistische en communistische mokerslagen. En dat is voorwaar geen kleine verdienste. Anderzijds kan niet ontkend worden dat ze zich hebben bezondigd aan leugens en hypocrisie. Het verst is Roosevelt daarin gegaan, met Churchill als goede tweede, of moeten we zeggen: halve tweede. Want om bij Stalin een wit voetje te krijgen, haalde Roosevelt zwaar uit naar het Brits imperialisme en vernederde hij nauwelijks of helemaal niet verhuld, zijn 'vriend' Churchill. Vandaar dat men gaandeweg ging spreken van de tweeëneenhalve groten.

Stalin moest naar de mond gepraat worden, omdat de Sovjet-Unie veruit het zwaarst woog in de strijd tegen Nazi-Duitsland (27 miljoen doden, terwijl de westerse geallieerden hun doden 'slechts' met honderdduizenden moesten tellen). Bovendien moest Roosevelt een prijs betalen voor de deelneming van de Sovjet-Unie (na de overwinning in Europa) aan de eindstrijd tegen Japan. Tevens had Roosevelt Stalins instemming nodig voor de verwezenlijking van zijn 'visioen': de Verenigde Naties. Roosevelts gekonkel met Stalin ontgoochelde Churchill diep, die eigenlijk oorlog voerde om het Empire en het Gemenebest in stand te houden. Toen iemand tegenover de president opmerkte dat hij en Churchill erg op mekaar gesteld waren, antwoordde Roosevelt: "Ja, maar hij meer op mij dan ik op hem". De president maakte met opzet een chaos van het Witte Huis, vertelde vaak maar de halve waarheid aan zijn ministers en diplomaten en liet belangrijke opdrachten vervullen door persoonlijke getrouwen, zoals Harry Hopkins. Churchill van zijn kant gaf hoog op van het prachtige en hoogstaande Atlantisch Handvest, waarin de Angelsaksers hun oorlogsdoelen fraai hadden verpakt, maar was wel bereid hele steden met de grond gelijk te maken. En als het hem goed uitkwam pleegde ook hij een gemoedelijk onderonsje met Uncle Joe Stalin, waarbij ze beiden de naoorlogse invloedspercentages in Oost-Europa vastlegden, wat voor hele volkeren de onderwerping aan een nieuwe, niets ontziende dictatuur betekende.

Rees beschrijft hoe Stalin telkens weer met zijn geheel eigen schurkencharme Roosevelt en Churchill, samen of apart, en ondanks hun eigen enorme ego, bij de neus wist te nemen. Het lijkt wel een uitvergrote variant van het stockholmsyndroom. Hoe dan ook, zij blunderden lelijk inzake mensenkennis en zakten erbarmelijk voor hun moreel examen. Rees' besluit is logisch: de Tweede Wereldoorlog was een conventionele oorlog, want het ging om macht. Het Westen wilde winnen met zo weinig mogelijk verliezen en daarom "sloten ze - om Churchill te parafraseren - een pact met de duivel". Rees scheurt de 'Hollywoodversie' van de goeden tegen de slechten aan flarden en dat "doet verdriet. Maar er zit niets anders op". Achter gesloten deuren is een bittere medicijn om ons historisch inzicht te verscherpen. [Robert Schoeters]