Berckmans' beste
J.M.H. Berckmans
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Meulenhoff/Manteau, 2009 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : MAG F 2695 |
31/12/2009
J.M.H. Berckmans (1953 - 2008) was "achtereenvolgens een mistroostig kind, een verdrietige puber, een woelige adolescent, langdurig psychiatrisch patiënt, internationaal handelsagent, vertegenwoordiger in schoenen, taxichauffeur en assistent-boekverkoper", zo leert het achterplat van Café De Raaf nog steeds gesloten, misschien wel zijn meest geroemde verhalenbundel. Tussendoor was hij schrijver. Nu is hij dood en met hem een van de meest onnavolgbare stijlen uit de Nederlandse literatuur.
Berckmans schreef een wispelturig oeuvre bijeen. Nadat hij in 1977 debuteerde met de nog zeer narratieve roman Geschiedenis van de Revolutie en de dichtbundel Tranen voor Coltrane, volgde twaalf jaar literaire stilte. In 1989 kwam hij terug als verhalenschrijver. Zijn boeken vulde hij vanaf toen met jazz en OCMW-miserie. De chroniqueur van de zelfkant, zoals hij tot in den treure werd genoemd, verliet gaandeweg de klassieke definitie van het verhaal als uitbeelding van een plot. Met de vorm als enig gezelschap zwerft hij ook in deze 4 laatste verhalen door de straten van Barakstad Antwerpen; de inhoud gaf hij grotendeels uit handen. "Toch is er nog steeds hoop. Alle hoop is zoals alle inhoud: willen of nie: leve de entropie."
Berckmans lezen is zoeken naar een leeshouding. 'De brieven aan Kristien' las ik waarschijnlijk te traag, te minutieus, aan mijn bureau nadenkend over woorden, spinsels en namen. Het laatste verhaal las ik dan weer voorthotsend op het ritme, ijsberend in mijn kamer en net niet beukend declamerend. Hoe het ook zij, over zijn stilistisch meesterschap, zijn talig talent en zijn ritmische beheersing kan geen twijfel bestaan. Dit proza is poëtisch tot in het extreme. "Zone ziever dat dat is!", zei Berckmans desondanks ooit over poëzie ('Klabkrant', 1996, nr. 6). Excentrieke regelval ? zoals in de wat minder geslaagde bundel Ontbijt in het vilbeluik ? liet hij in zijn laatste verhalen weliswaar achterwege, toch blijft de lectuur een poëtische act van herlezen en dwalen. De lezer verkeert in tweestrijd: zweven op klank, ritme en associatie of wroeten in niet te achterhalen intertekstualiteit en onbereikbaar begrip.
In Café De Raaf nog steeds gesloten zocht Berckmans nog naar een balancerende afwisseling tussen het ik en de ander, het heden en het verleden, de voortijlende zelfkant en het verhaal. Hier is alle conventionele narrativiteit echter geschrapt. Zelfs het laatste houvast, die van de expliciete waanzin, is verdwenen. De subjectieve situatieschets heeft het narratieve volledig verdrongen. Er is enkel nog de schijn van evenwicht, met 'Perfekte dag voor een mooie revolutie / mooie dag voor een perfekte revoltie' en 'Kleine wandaden. Vijf tabloos bij de dood van Potske' als verhalen met een halfslachtig plot. Toch is ook daar het klassieke verhaal ontoereikend geworden. In zijn 4 laatste verhalen heeft Berckmans, "dokter in de algehele nietsdoenerij", niets meer te vertellen, maar des te meer te neuriën en te schreeuwen.
De auteur toont zich een meester in het ontmantelen van de literatuur ? een iets te nukkig bedreven meester, die omhakt en wegvijlt tot je in het onleesbare ijle meent te lezen. Berckmans is scalpeert het verhaal genadeloos maar ritmisch. Wat overblijft is niet de essentie van het verhaal. De lezer moet het stellen met een eenzame, contextloze, intertekstuele knipoog, met de essentie van details en onvolgbare verbanden. In een laatste stuiptrekking loodst Berckmans hem zijn hele oeuvre en zijn hele gedachtewereld door. De "aanzienlijke hoeveelheid eclectische kennis", waarvan in het nawoord sprake, staat in schril en prachtig contrast met het armoedige gebrek aan verbanden. In Barakstad ? "links is de Schelde, rechts is Buchenwald, hier is de Grauwzone" ? verstoppen zich zowel Bijbelfragmenten uit Ruth als tekstflarden van Boudewijn de Groot. Op de Kioskplaats dwaalt de literatuur rond, van Dostojevski's Raskolnikov en zijn eigen Mangiacavallo, tot Michel de Ghelderodes Pantagleize.
Berckmans' identificatie met het hoofdpersonage uit De Ghelderodes stuk is overigens zowat de enige constante in deze verhalen. Pantegleize is in het toneelstuk uit 1929 de incarnatie van onschuld en knulligheid, die per ongeluk een revolutie ? ook in het oeuvre van Berckmans een geliefd thema ? ontketent. Zijn muze, actrice Kristien De Proost ? aan wie de in dit boek opgenomen brieven zijn gericht ? noemt hij Zilverschat, refererend aan Rachel Silberschatz, de geliefde van Pantagleize die wél fanatiek en overwogen is in haar revolutie.
De woede, nog krachtig aanwezig in bv. Rock & roll met Frieda Vindevogel, is verdwenen. "Soms wil ik woedend worden, maar ik weet niet meer wat woede is", schrijft hij dan ook in een van zijn laatste. De agitatie heeft plaatsgemaakt voor matte berusting. "Vandaag is het vrijdag en morgen is het zaterdag. Omdat die dingen zo in elkaar zitten, werken die dingen zo." De woede is tot wanhoop geworden. "Hoe hak ik nu mijn handen af, hoe verbrijzel ik nu mijn strottenhoofd, ik weet het niet, sorry, weet gij het, Naomi." Berckmans "brulde dat hij 'de man van staal' was. Taal was echter het enige wapen waarmee hij de wereld te lijf ging." Het nawoord weet deze "man van taal" uitstekend te beschrijven.
Zijn 4 laatste verhalen vormen niet Berckmans' hoogtepunt. Wel zijn ze het verst mogelijke stadium dat de schrijver kon bereiken in het looien van de taal tot louter ritme en klank. Voor de laatste keer braakt Berckmans zijn lezer onder. Hij dwingt hem om een laatste keer mee te zingen, met een wrang gevoel van dubbelzinnigheid. Gedachteloos uitbundig meewiegend met de jazz, maar ook opgelucht dat het, eindelijk, na al die aandoenlijk vermoeiende, valse liederen, gedaan is. [Bram Demulder]
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.