Kartonnen dozen : roman
Tom Lanoye
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Prometheus, 2005 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : LANO |
Mark Cloostermans
ob/kt/28 o
De definities waarmee Fort Europa' is volgepropt, zijn als kauwgom die je in alle richtingen kunt uittrekken
Fort Europa, de nieuwe Tom Lanoye, is geen roman, en strikt genomen ook geen toneeltekst. Het is een novelle waaruit het Nederlandse toneelgezelschap ZT Hollandia de tekst voor zijn veelgeprezen, gelijknamige voorstelling puurde. Tegelijk kun je het lezen als een uitloper van of epiloog bij de Monstertrilogie . Daarin beschreef Lanoye de lotgevallen van de Deschryvers, ,,een uiteenvallende familie in een uiteenvallend land in het hart van Europa''. Naarmate de trilogie vorderde, raakte de familie Deschryver steeds meer versplinterd en dreven de brokstukken almaar verder van elkaar weg. Ook in Fort Europa wordt afstand genomen, maar dan op grotere schaal. Verschillende personages ontvluchten Europa. Voor de chassidische jood is dat niet ongewoon. Hij maakt er een punt van om permanent rond te trekken: ,,De waarheid ligt in de ballingschap. Altijd.'' De stamcelbiologe en de ondernemer daarentegen keren een continent de rug toe dat hun werk en hun inzet niet naar waarde schat. De argumenten lopen uiteen, maar de conclusie luidt steeds weer: de toekomst ligt elders.
De monologen van deze Europa-verlaters volstonden niet voor Lanoye om zijn gedachten over Europa en de Europese cultuur te verwoorden. De instelling Europa staat bekend als een praatbarak, en dus wisselt Lanoye de monologen af met komische woordenwisselingen. In deze hoofdstukken, getiteld Wat ik zal missen', is een niet nader genoemd aantal mensen aan het woord, die de lof zingen van Europa, maar verstrikt raken in hun eigen woorden. Zo zijn deze stemmen' het roerend eens met iemand die Schopenhauer ophemelt. Maar wie Schopenhauer het toppunt van Europese cultuur noemt, prijst een dode cultuur aan zonder enige dynamiek (,,Wie is er niet dood tegenwoordig?''). Teruggrijpen naar de antieken dan maar? Ook dat houdt risico's in. Is het beschaafder om oorlog te voeren of om, zoals de antieken, duels te organiseren? En als je voor die laatste optie gaat: is Saudi-Arabië, waar nog steeds tweegevechten gehouden worden, dan niet beschaafder dan Europa? De frustrerende zoektocht naar de hoeksteen van de (Europese) beschaving verzandt binnen de kortste keren in racisme en gebral. Is eergevoel ,,de bakermat van alle beschaving''? Antwoord: ,,Eergevoel is iets voor Turken en homoseksuelen, en bij uitbreiding voor alle narcisten.''
Neerkijken op zowat elke andere denkbare bevolkingsgroep lijkt wel een typisch Europees trekje. De Amerikanen, uiteraard. De Afrikanen, of wat dacht u? De Arabieren, laten we die niet vergeten. Maar ook de Chinezen en de Russen, mijn hemel, de Russen, ,,negers met een bontmuts''. De politiek incorrecte fluimen zijn talrijk, komisch en irrationeel. (Niemand anders dan Lanoye kan de val van de Muur en de ondergang van het Russische communisme typeren als het omvallen van ,,hun stomme tuinmuur'' en het uiteenspatten van ,,een strandbal in een kogelregen'').
F ORT Europa is een boek vol definities. De zinsconstructie van een definitie (term + is + eloquente uitleg) is niet ongewoon in Lanoyes oeuvre, maar dit keer is ze ongewoon prominent. Logisch, aangezien de personages tientallen antwoorden geven op vragen als: wat is Europa, wat is Europese cultuur, wat is beschaving, wat is geluk, wat is revolutie? De sterkste passages van Fort Europa zijn die waarin de verschillende stemmen elkaar flagrant tegenspreken, en de lezer het noorden kwijtraakt. Op bladzijde 60 luidt het: ,,In tegenstelling tot wat Mei '68-ers denken is oorlog een progressief verschijnsel. Een rechtstreeks gevolg van onze oorlogservaring zijn: de mobiele telefonie en de Tefalpan. Waar zouden we zijn, vandaag, zonder sms en zonder Tefalpan?'' Op bladzijde 74 horen we een andere stem het tegendeel beweren: ,,Nooit gaat het revoluties om snelle verandering, maar om verandering die juist te snel gaat voor de amechtige burgerman, in geijkte banen te schoppen. [] Revolutie is conservatisme, vermomd als het verlángen naar vernieuwing.'' Revolutie is nochtans (een vorm van) oorlog, en voor beide stellingen valt iets te zeggen.
De theorieën en definities ondergraven elkaar. Je kunt nog zo vaak zeggen ,,x is zus'' en ,,y is zo'', de eerste de beste kan precies het omgekeerde beweren. De definities waarmee Fort Europa is volgepropt, zijn als kauwgom die je in alle richtingen kunt uitrekken, weer tot een balletje kauwen en in een andere richting uitrekken. En kauwgom, dat is dat spul dat overal op trottoirs plakt: je komt er niet zomaar vanaf.
Als je de monologen van de vertrekkenden onder de loep neemt, zie je al gauw dat ook hier de definitie een rol speelt. Al deze mensen koesteren een persoonlijke, deels onbewuste definitie van Europa, die soms vloekt met de realiteit. De stamcelbiologe bijvoorbeeld, definieert Europa niet als een continent, maar als een cultuur: de cultuur van de ontdekking van de mens, de cultuur van de wetenschap.
Die cultuur is niet gebonden aan het continent. Europa, ,,een matriarchaat gekoloniseerd door drie patriarchale godsdiensten'', is niet meer de thuishaven van de wetenschap: ,,Daarom ligt Europa niet meer in Europa.'' Dat is de reden waarom de stamcelbiologe vertrekt. Niet naar Amerika (,,een mislukt experiment''), maar naar Dubai, een van de Verenigde Arabische Emiraten en een volstrekt ondemocratische oligarchie. Barbarij, opgeleukt met veel poen: dat is voor haar het nieuwe Europa, waar de Nieuwe Mens zal ontstaan.
Daarmee raken we aan de paradox die Fort Europa van a tot z beheerst: pessimisme, verwoord door optimisten. Verschillende personages houden een pleidooi voor optimisme; die monologen krijgen geregeld zelfs iets extatisch.
Toch is de eindbalans negatief. Let wel: Fort Europa is geen cynisch boek. Cynisme veronderstelt nog een soort plezier in de negatieve boodschap. Lanoye verbergt veeleer teleurstelling achter een rookgordijn van optimisme.
Het woord ,,fort'' alleen al. Lanoye bouwt, bij monde van zijn personages, een reeks luchtkastelen, of luchtforten. Die zijn gedoemd om in te storten. (De dagbladventers uit Paul van Ostaijens gedicht Bedreigde stad' riepen het al, tegen beter weten in: ,,De forten zullen houden''.) In het eerste hoofdstuk roept Lanoye de val van de Belgische forten in herinnering en in het tweede wordt een nostalgische visie op Europa gecontrasteerd met de herinnering aan de jaren voor er centrale verwarming was, toen het warme bed een fort was tegen de kou in de ijzige kamer. ,,Het is pokkekoud, buiten je vesting van echte wol en eendendons en de geur van je eigen scheten.'' De idealisering van de armoede uit het verleden is even extatisch als onnozel: ,,We hadden niet veel vroeger, we hadden níets, maar we hadden genot! [] Kom daar vandaag de dag maar eens om. Om genot.'' En zo is de uitkomst van al dat optimisme onmiskenbaar negatief. De ode aan het leven van de chassidische jood in hoofdstuk 3 is prachtig, maar wat moet je denken van mensen die zingen, dansen en heilige teksten reciteren in Sobibor, Auschwitz en Dachau?
Die jood blijkt geïnspireerd te zijn op de econometrist Friedrich Weinreb, die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog door joden liet betalen om hen op zijn ,,lijst'' te zetten. Wie op die lijst stond, zou aan de deportatie uit de getto's kunnen ontkomen. Een soort Schindler's List , alleen leidde Weinrebs lijst nergens toe: de invloedrijke Duitser aan wie hij de lijsten zogezegd overhandigde, bestond helemaal niet. Weinreb werd slapend rijk. In de jaren 1960 was de zaak Weinreb in Nederland een groot schandaal. Het valt allemaal na te lezen in Het sadistische universum , waarin W.F. Hermans van leer trok tegen Weinreb, ,,een van de allergrootste schoften die onder de Duitsers gecollaboreerd hebben''.
Op basis van een artikel uit De groene Amsterdammer geeft Lanoye een draai aan het schandaal Weinreb. De lijst was zeker een vorm van oplichting, maar hij gaf de mensen wel hoop. ,,Waarom de dromen verstoren die vreugde schenken, of hoop?'' Van een schaamteloze oplichter verandert Weinreb in een soort Jakob de leugenaar, uit de gelijknamige roman (1975) van Jurek Becker: een man die leugens verkoopt omdat de mensen nu eenmaal smeken om hoopvolle leugens. Het is aangenamer om hoop te hebben en te sterven dan in wanhoop op de dood te wachten.
In het slothoofdstuk De drie gratiën zingen' gooit Lanoye het over een andere boeg, met iets minder succes. De drie bejaarde hoeren die hij aan het woord laat, zou je kunnen zien als drie reïncarnaties van de godin Europa. Zij gaan vooral in op de lichamelijke vermoeienis van het continent en op de rol van vrouwelijkheid in de Europese cultuur. Hippe onderwerpen als extreme make-over , zwangerschap op hoge leeftijd, zelfmoordterrorisme (,,Wraak - zónder inzet van het eigen jonge lijf? Dat is geen wraak. Dat is hobbyisme.''), aids - ze schieten allemaal nog even voorbij, maar zonder dat er iets wezenlijks over gezegd wordt. De zang van de drie gratiën is een veeleer zwak slotakkoord voor deze virtuoos geschreven en intellectueel uitdagende bespiegeling over onze leefwereld, maar niettemin bevat ze de (voor mij) ultieme definitie van Europa: het is ,,zo'n café dat vijf keer na elkaar zijn deuren opent - een nieuwe eigenaar, een nieuwe naam - en elke keer gaat dat failliet.'' Honderd bladzijden lang heeft de auteur geprobeerd om dat fatalisme te bestrijden, maar uiteindelijk komt hij toch weer op dit punt uit. Het enige wat de lezer kan doen, is de illusie kiezen die hem/haar het meeste aanstaat. En daarna is het: ieder zijn luchtfort.
Marc Holthof
ob/kt/22 o
THEATERNOVELLE
Fort Europa - Hooglied van versplintering
Tom Lanoye 2005, Amsterdam, Prometheus, 120 blz., 17,95 euro, ISBN 90-446-0740-5
(tijd) - De Nederlandstalige versie van 'Fort Europa, hooglied van versplintering' ging op 2 juni in première. De locatie voor het nieuwste toneelstuk van Tom Lanoye was een wachtzaal waar de reizigers, zijnde de toeschouwers, op bankstoelen zaten, verspreid over de ruimte. De spelers liepen door de wandelgangen en namen soms plaats op een vrije stoel. De wachtzaal stond symbool voor het gegeven van het toneelstuk: het verlangen naar een nieuwe wereld. De tekst van het stuk werd nu uitgegeven, niet als het tekstboek, maar als een novelle.
De bedoeling van de auteur is duidelijk: een novelle verkoopt beter dan een tekstboek. Toch blijft 'Fort Europa' een tekstboek. De regieaanwijzingen tussen haakjes die er sporadisch in voorkomen - bijvoorbeeld ('gaat uitgeput weer zitten') -, zijn daar de opvallendste aanduiding van. Ze storen niet, doordat de auteur ze heeft weggemoffeld in de lopende tekst. Bovendien is de gedaanteverwisseling een manier om afstand te nemen van het toneelstuk, want tussen de tekst van het stuk en de novelle is er een inhoudelijk verschil. In prozavorm kan een gedachte dieper en dieper worden uitgewerkt dan in toneelvorm, en lange monologen werken in een toneelstuk voor meerdere stemmen vaak remmend op het tempo.
Dat 'Fort Europa' een toneelstuk blijft, komt door de vorm van dit literaire werk. Het is een politieke redevoering, waarin Lanoye leenrecht verschuldigd is aan Martin Luther King en Jean Jaurès. Van de eerste leende hij de emotionele evolutie van een toespraak en van de tweede de vormelementen. Betere leenheren kon hij niet vinden, en ze sluiten aan bij de eigenheid van de auteur. En ze passen vooral in de boodschap, en de wijze waarop Lanoye die wil overbrengen.
Grenzen
'Fort Europa' vertrekt van het feit dat steeds meer Europeanen 'Brussel' en zijn bureaucratie wantrouwen, en van de toevloed van vluchtelingen en gelukzoekers. De grenzen zijn er enkel nog symbolisch - zelfs de grenzen van de Europese Unie. Onze cultuur wordt belaagd door vreemde culturen en door een religie die de vrijheid van denken en doen zwaar ondermijnt. Maar voor Lanoye zijn dat maar schijnredenen om het werkelijke probleem te omzeilen: het failliet van de westerse, en in het bijzonder de West-Europese cultuur.
Dat failliet heeft Europa aan zichzelf te danken, door een Verlichting die door de militaire politicus Napoleon aan banden werd gelegd. En door de commercialisering van de maatschappij, waarin gaandeweg minder plaats is voor kunst en cultuur, tenzij die zich aanpast aan de wetten van de economie. Tot slot verliest Europa de greep op zijn cultuur door oeverloze discussies. Die leiden enkel tot een versplintering van het ideeëngoed, ondanks het feit dat de politieke ideologieën zich tegen het eind van de 20ste eeuw in het midden gegroepeerd hebben. Een wanhoopsdaad waar - zoals de feiten aantonen - enkel het neofascisme van profiteert.
De wijze waarop Lanoye zijn boodschap aan de man brengt, is even simpel als geniaal. Zeven Europeanen spuwen hun gal. Ze staan symbool voor de zeven stammen van onze cultuur en voor een periode uit de geschiedenis van de 20ste eeuw. Om de beurt wijzen ze de wortels aan die geleid hebben tot de onomkeerbare ondergang van de westerse cultuur. Wat rest voor de 21ste eeuw, is restafval. Lanoye doorspekt hun doemdiscours met mooie oneliners en doordenkertjes.
Het eerste hoofdstuk, 'Brave Little Belgium', handelt over de bezetting van België door Duitsland. Lanoye laat 'de Belg' zeggen: '_ en omdat wij een volk zijn dat van duiven houdt, zagen de lemmingen (de Duitse militairen) gevleugelde spoken en overal verraad en verklikking van hun opmars.' Een ander voorbeeld komt uit het vijfde hoofdstuk. De wetenschapper komt teleurgesteld terug uit de Verenigde Staten: 'Amerika is een mislukt experiment. Ooit opgezet als een tweede, een beter Europa_ De Verlichting, ontstaan in Parijs, heeft geen vaste wortel geschoten in Manhattan_ En de weke onderbuik van de Verenigde Staten is van oudsher zwanger van religieuze boeren, op de vlucht voor de Verlichting. Ze zijn het nog altijd.' Een derde citaat staat in het zevende hoofdstuk en is een uitspraak van de ondernemer: 'In iedere bijbel staat er wel een gek gereed om ons uit zijn systeem of zijn tempel te ranselen. Maar wie heeft zijn tempel gebouwd?'
In het laatste hoofdstuk is de vrouw aan het woord. Ze is opgedeeld in drie gedaanten, die evenzeer gratiën als schrikgodinnen zijn. Om beurten en elkaar opzwepend vegen ze de man de mantel uit en stellen hem onverbloemd verantwoordelijk voor de ondergang van de Europese cultuur. 'Hier?', zegt ze. 'Dat is een autokerkhof met pretenties. Hier? Dat is zo'n café dat vijf keer na elkaar zijn deuren opent - een nieuwe eigenaar, een nieuwe naam - en elke keer gaat dat failliet.'
Monoloog
Tom Lanoye is gaandeweg uitgegroeid tot de literaire politicus van Vlaanderen. De jarenlange ervaring met het maken van columns heeft zijn politieke pen verscherpt. Hij verenigt perfect de drie disciplines - poëzie, proza en toneel. Hij is leesbaar zowel voor de matige als voor de gulzige lezer. Zijn taal is barok, bourgondisch en muzikaal: de drie basisingrediënten waarmee de Vlaming is gemaakt. Maar door de politieke evolutie is hij na Vlaming ook Europeaan geworden.
Dat hij die dubbelnationaliteit via 'Fort Europa' etaleert, heeft allicht met zijn leeftijd te maken. Geboren in 1958, het jaar van de Brusselse wereldtentoonstelling, heeft hij alle stadia van de ontwikkeling van Vlaanderen, België en de Europese Unie meegemaakt. 1958 was het jaar van de grote sprong voorwaarts, 2005 is het jaar van de afgrond. De afwijzing van de Europese grondwet, door wie via een referendum zijn stem mocht uitbrengen, is daar een sterke aanwijzing van. De rechtervoet van de Vlaming, de Belg, de Europeaan hangt in het luchtledige, de linker staat op de rand. Er is nog een kans dat hij rechtsomkeert maakt en zichzelf redt. 'Fort Europa' is de helpende hand van Tom Lanoye. Hij heeft alle stadia van sprong tot afgrond doorlopen, er lessen uit getrokken en wil zijn mening doorgeven.
In het najaar toert Lanoye rond met dit leesdrama om er stukken uit voor te lezen. Op zijn onnavolgbare manier. En dat is goed. Maar beter zou het zijn dat hij 'Fort Europa' integraal brengt, als monoloog - want ook een monoloog is een toneelvoorstelling. Het werk leent er zich uitstekend toe. Beter dan als klassiek toneelstuk zal dan zijn pleidooi voor een verdraagzaam Europa - in de geest van de drie sleutelwoorden van de Franse revolutie - ten volle begrepen worden. Lanoye is nuchter genoeg om te weten dat hij maar een kleine stem is in een groot kapittel. Maar zwijgen kan hij niet. In dat opzicht sluit zijn gedreven sociale betrokkenheid aan bij dat van alle schrijvers van wereldformaat.
Tom Lanoye leest voor uit 'Fort Europa' tijdens de Boekenbeursop donderdag 3 november.om 18.30u. .
31/12/2005
Het politieke engagement van Tom Lanoye is bekend. In zijn columns, zijn 'Monster'-trilogie en recent nog in de verzen die hij als stadsdichter van Antwerpen publiceerde, toont hij zich een genadeloos criticus van de Belgische politieke (mis)toestanden. Ook in zijn nieuwste publicatie, Fort Europa, bekijkt hij de samenleving kritisch. Hij registreert het ongenoegen dat leeft bij de bewoners van het oude continent en vraagt zich af of de politieke roep om "meer Europa" niet juist contraproductief werkt. De ondertitel luidt dan ook: 'hooglied van versplintering' -- Europese eenheid slaat bij Lanoye om in het tegendeel.
Fort Europa opent met het vooruitgangsvisioen van een stamcelbiologe. Zij bezingt 'De Nieuwe Mens', de perfecte Europeaan die eigenlijk niets menselijks meer heeft. Daartegenover stelt Lanoye de dialogen van anonieme mensen die zich afvragen wat ze het meest zouden missen aan Europa. Uit hun besluit -- kathedralen, Schopenhauer en parmaham -- spreekt echter een kleinmenselijke zelfgenoegzaamheid die ver verwijderd is van het ideaal van de biologe. Deze personages zijn angstige, gedegenereerde mensen die krampachtig willen vasthouden aan het bekende en het vertrouwde. Dat er ook een andere houding mogelijk is, tonen de monologen van o.a. een jood en een ondernemer. De jood put zijn kracht uit zijn gedwongen ballingschap en de zakenman kiest resoluut voor een vertrek uit Europa. Wie geen thuis heeft, leeft minder met oogkleppen en kan zich ontworstelen aan verouderde ideeën. 'Die Wahrheit liegt in der Wanderschaft' luidt niet voor niets het motto van Fort Europa. Er is nood aan herbronning en die is niet te vinden in de glorieuze bouwkunst van het verleden, noch in de gedachten van een pessimistisch filosoof of in de culinaire hoogstandjes van eigen makelij. Lanoye pleit voor een radicale openheid, niet enkel wat de grenzen betreft, maar ook met betrekking tot de vastgeroeste ideeën. Dat wordt duidelijk uit het pleidooi van drie oude hoeren aan het einde van de tekst. Zij verpersoonlijken elk een ethisch vraagstuk dat de vooruitgang opwerpt: de mogelijkheid om te verjongen, het recht op de dood en de kinderwens op latere leeftijd. Alledrie besluiten ze uiteindelijk dat ze om hun wensen in vervulling te laten gaan het oude continent zullen moeten verlaten.
Europa is voor Lanoye een metafoor voor oude denkgewoontes die, doordat ze niet van buiten uit vernieuwd worden, tot desintegratie leiden. Daarom moeten ze ter discussie gesteld worden en moeten nieuwe perspectieven aangedragen worden, maar dat kan enkel door de typisch westerse zelfingenomenheid te laten varen. Fort Europa toont al iets van die openheid. Het is een stemmenspel waarin verschillende meningen naast elkaar staan en met elkaar in dialoog gaan of elkaar tegenspreken, zonder dat er een oordeel wordt geveld. Behalve een bijzonder mooie literaire tekst (soms poëtisch, soms hilarisch, altijd typisch Lanoye) is Fort Europa daarom ook een krachtig politiek statement. [Carl De Strycker]
Drs. K. de Jong Ozn.
Hoe verder met Europa? Dat is een vraag die centraal staat in deze veelstemmige novelle (flap: 'stemmenballet'). Enerzijds is er de geschiedenis, zijn er de verworvenheden, de tegenstellingen, is er België als slachtoffer, zijn er de kathedralen, het christendom, zijn er de 'vernietigde joden', is er de filsofie van Schopenhauer (die niet erg wordt uitgelegd…). Anderzijds is er de stambiologie en de 'Nieuwe Mens', is er de falende ondernemer. En ten slotte zijn er drie hoeren met als toekomstbeeld een vrouw met Chinese voetjes. Zo wordt er in deze vaak luid klinkende teksten gefantaseerd, gespeculeerd, in tegenstellingen gebrainstormd, meer levensecht dan men wel eens geneigd is te denken. Hoewel er af en toe interessante 'doorzichten' en 'inzichten' zijn, blijft het geheel toch nogal in kreten steken.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.