Duitsland en zijn joden : geschiedenis van het Duitse jodendom van 1743 tot 1933
Amos Elon (Auteur)
Beschikbaarheid en plaats in de bibliotheek
ARhus - De Munt magazijn
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Meulenhoff, cop. 2002 |
MAGAZIJN : NON-FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : 919.1 ELON |
Besprekingen
31/12/2004
Over de periode in Duitsland vanaf de opkomst van het nazisme in 1933 tot de donkere bladzijden uit de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog die leidden tot de vernietiging van zes miljoen joden, zijn reeds ontelbare werken verschenen. Steeds opnieuw gaan vorsers en schrijvers op zoek naar een antwoord op de vraag hoe het zover gekomen is. Waarom koesterden de nazi's een wreed antisemitisme, terwijl de joden in Duitsland een niet-onbelangrijke plaats in de samenleving bekleedden? Een enkele keer wordt gekeken naar de persoonlijke achtergronden van vooraanstaande joodse families in Duitsland de oktoberrevolutie in Rusland en de gevolgen ervan voor de joden, ook wordt het zionisme beschreven dat vooral sedert eind negentiende eeuw een nieuwe wending gaf aan de joodse identiteit.
De Israëlische wetenschapper Amos Elon komt nu met een verrassende studie over het Duitse jodendom van 1743 tot 1933. Het opvallendste van het boek is zijn stelling dat tot 1933 een groot aantal joden fanatiek Duits was en de Duitse cultuur als het hoogtepunt van de beschaving zag. Dat ging zover dat in zionistische kringen, denkend aan de oprichting van een eigen staat Israël, werd gesteld dat de voertaal daar Duits moest zijn, en dat zeker de kranten er in deze rijke cultuurtaal dienden te worden verspreid.
De geschiedenis van de joden in wat sedert de tweede helft van de 19e eeuw Duitsland heette, was volgens Elon totnogtoe vrijwel onderbelicht. Over de situatie van de joden sedert de opkomst van het nazisme in 1933 werden bibliotheken volgeschreven, maar over de voorgaande twee eeuwen hadden historici zich tot vandaag nauwelijks gebogen.
Elon neemt het jaar 1743 als vertrekpunt voor zijn boek. Uitgerekend dan verschijnt de jonge filosoof Moses Mendelssohn, afkomstig uit het vorstendom Dessau-Anhalt, in Berlijn. Hij is arm en zo goed als ongeletterd. Toch zal zich uit die jongen spoedig een der grootste intellectuelen van zijn tijd vormen. Hij constateert dat vele joden de bijbel, de essentie van hun godsdienst niet meer kennen, maar zich enkel vastpinnen op randgegevens en commentaren. Hij vertaalt daarom de joodse bijbel in het Duits, maar met Hebreeuwse letters! Mendelssohn brengt ook een eigen Aufklärung op gang, de Haskala. Dit leidt ertoe dat in een eerste fase veel joden kiezen voor integratie, zelfs voor assimilatie: ze laten zich dopen, en hopen als christen een betere samenleving tegemoet te gaan. In de kleine dorpen grenzend aan Polen en de Oekraïne -- de sjtetls -- is er een duidelijke terugkeer naar godsdienstbeleving en mysticisme, maar in de steden leidt de Haskala doorheen de 19e eeuw gaandeweg naar een laïcisering, vooral in het Rijnland, waar de ideeën van de Franse Revolutie sterker waren blijven hangen. De vraag klinkt steeds luider of het nog zin heeft zich als jood te profileren, en zo ja, of dit dan wel zonder godsdienst kan.
In deze gedachtestrekking ontstaan zowel het zionisme als het marxisme. De inzet vanuit joodse middens groeit voor het sinds Bismarck ontstane Duitsland, waarin de aanvankelijk arme joodse bevolkingsgroep geleidelijk aan welstand verwerft. Later, tijdens de Eerste Wereldoorlog, zullen de joden als verwoede patriotten aan de zijde van de keizer staan. Einsteins vriend, de joodse scheikundige Fritz Haber, is de uitvinder van het mosterdgas, en, wat cynisch klinkt, van het Zyklon B-gas, en krijgt zowaar in 1918 de Nobelprijs.
Elon schildert ons een heel ander beeld van de latere president van de staat Israël, Chaim Weizmann. Deze onderstreept hoe de joodse intellectuelen vanuit hun zionistisch besef vlak vóór de Eerste Wereldoorlog nog Duitser waren dan de Duitsers in hun oorlogszuchtige denkbeelden. De naar de woorden van Thomas Mann "gruwelijke wereld van de vrede" -- het moeilijke decennium dat naar de Eerste Wereldoorlog leidde -- moest volgens de hele Duitse, inclusief de joodse, elite ongedaan gemaakt worden. Duitstalige denkers en dichters, niet van de minste, zoals Otto Klemperer, Martin Buber, Emil Ludwig, Stefan Zweig en Sigmund Freud waren hevige voorstanders van deze gedachte. Onder hen heel wat Oostenrijkers!
Na de ineenstorting van het keizerrijk steunen de meeste joden de republikeinse Weimarrepubliek. Hierover merkt Elon op: "Hoe meer zij zich inzetten voor de republiek, hoe meer die werd uitgekreten voor Judenrepublik". Het is onbegrijpelijk hoe na 1933 de nazi's zich gedroegen tegen de joden. Hadden zij zich niet gedurende bijna twee eeuwen ingezet in sectoren als wetenschap, literatuur, maatschappij? Hadden zij zich niet volledig in die maatschappij geïntegreerd?
Om deze redenen schreef Elon dit aangrijpende en leerzame boek. Hij heeft in zijn historisch overzicht het verschil niet helemaal door tussen Duitsland en Oostenrijk-Hongarijë, want soms belandt hij in zijn betoog plots in Wenen. De vertaling is zonder meer slordig en vertoont vele kleine, ergerlijke fouten. Was de uitgever in tijdnood of was hij te slordig met Duitse citaten en vooral met titels van boeken? Laat dit echter geen belemmering zijn voor het lezen van dit boeiend boek, dat beslist een verhelderende kijk biedt op een minder bekende periode van de geschiedenis van het Duitse jodendom. [Frans L. Van den Brande]
Hanna Blok
De eerste joden in Duitsland verschijnen omstreeks de vierde eeuw: handelaren die met Romeinse legers meekomen. Het omvangrijke werk van de Israëlische schrijver Amos Elon begint in 1743 - de periode van de verlichting, als de veertienjarige gebochelde Moses Mendelssohn uit Dessau zich meldt bij de Rosenthaler poort in Berlijn. Hij ontpopt zich als een eminent geleerde; samen met de toneelschrijver Lessing is hij een welkome gast in de salons van joodse en niet-joodse dames. Meeslepend en gedetailleerd beschrijft Elon de geschiedenis van de meestal zo loyale, maar toch vaak geminachte Duitse joden: schrijvers en dichters als Heinrich Heine, Franz Kafka, Hannah Arendt; de rabbijn Abrahm Geiger; de geleerde Martin Buber, Bleichröder: 'Financier' van Bismarck en de communiste Rosa Luxemburg; getolereerd, soms zelfs vereerd vanwege hun kennis. Elon maakt zich echter geen illusies: 'nationalisme' loopt als een rode draad door de geschiedenis van Duitsland en zijn joden; 'acceptatie' kon op elk moment omslaan in minachting en afkeer. Pas in de 19de eeuw verwerven de joden moeizaam een eigen plaats in de Duitse samenleving. Ze 'mogen' meevechten in de Eerste Wereldoorlog, zoals op veel joodse graven met trots staat vermeld. Het boek eindigt in het jaar 1933.
Suggesties
Krijg een e-mail wanneer dit item beschikbaar is
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.