Speeldrift
Juli Zeh
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Ambo|Anthos, © 2018 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : ZEH |
Christophe Vekeman
te/ep/12 s
Wie de nieuwe roman van Juli Zeh begint te lezen, weet het vrijwel onmiddellijk: hier hebben we te maken met een schrijfster die er moeiteloos in slaagt, zoals het een gelauwerde bestsellerauteur nu eenmaal betaamt, om goed geobserveerde alledaagse toestanden helder en elegant onder woorden te brengen.
Zoals wanneer zij het heeft over de korte periode van onbestemd lummelen die altijd en schijnbaar onvermijdelijk volgt op het binnentreden van bezoekende vrienden in het huis van de gastheer of -vrouw: 'Ze staan in de deuropening of leunen met twee handen op de rugleuning van een stoel en lachen wat naar elkaar, tot iedereen ontspannen genoeg is om te gaan zitten.'
Ook de manier waarop zij de lezer diets maakt dat het verhaal zich niet afspeelt in de wereld van nu, maar wel, getuige de Chileense wijn uit 2020 die de bezoekers bij wijze van presentje bij zich hebben, in de nabije toekomst, is geruststellend geraffineerd, en van dien aard dat je je als lezer in de beste schrijvershanden weet.
Bedrieglijk
Dit gevoel van geruststelling en van comfort, echter, blijkt al vrij gauw nogal bedrieglijk te zijn, en dit om twee verschillende, heel uiteenlopende redenen.
Enerzijds hebben de alledaagse toestanden waarvan hierboven sprake in deze nadrukkelijk dystopische roman enkel nog schijnbaar en hooguit van verre te maken met wat wij anno nu nog altijd als 'onze wereld' ervaren. Lege harten, immers, speelt zich af in een Duitsland waar de populistische Bezorgde Burger Beweging de macht heeft, mensen zich massaal door het boerkaloze straatbeeld bewegen in T-shirts met daarop SPORT IS VOOR IEDEREEN gedrukt en Donald Trump niet enkel de oorlog in Syrië beëindigd heeft, maar ook voor vrede heeft gezorgd in Israël-Palestina.
Gevolg van dit laatste? 'Inmiddels verwachten de mensen niets meer van de politiek. Ze leven hun leven en steken hun kop in het zand, aangezien ze in een wereld waar je iemand als Trump niet domweg een hufter kunt vinden, niet weten wat ze er anders mee moeten doen.'
Het is in deze wereld, waarin elke vorm van idealisme is ontmaskerd als louter behoefte aan een vijandsbeeld, en waarin radeloze onverschilligheid het kordaat heeft overgenomen van het geloof in zoiets als democratie, dat de genaamde Britta, echtgenote en moeder van een dochter van zeven, samen met haar Irakese collega Babak 'De Brug' leidt, een op het eerste gezicht doordeweeks psychotherapeutisch centrum ter preventie van zelfmoord dat bij nader inzien, als na een pagina of vijftig voor de lezer de aap uit de mouw komt, in contact blijkt te staan met een aantal terroristische organisaties - sommige islamitisch gekleurd, andere van milieuactivistische signatuur - die zeer goed zelfmoordenaars kunnen gebruiken.
In een leeghartige wereld als die van 2025, immers, is geen mens nog gek genoeg zichzelf op te offeren voor wat hij als 'de goede zaak' beschouwt, terwijl volgens de statistieken elk jaar nog altijd om en nabij de tienduizend Duitsers suïcide plegen. Dankzij het computeralgoritme Lassie, dat vooral op het 'dark web' actief is en door de genoemde Babak is ontwikkeld, weet De Brug deze potentiële zelfmoordenaars en dus cliënten op te sporen.
Overigens hebben Britta en Babak elkaar leren kennen toen laatstgenoemde jaren geleden op het punt stond zelf van een brug af te springen, waarna zij hem er, in een poging te helpen, al improviserend op wees dat hij 'het gevaarlijkste wapen dat er is' was. Waarom werd hij geen jihadist? 'Je bent toch zo'n soort Arabier?' Maar jihadist worden was niets voor hem. 'Misschien wil je gewoon een beetje in het rond knallen op je oude school?'
Barkruk
Ziehier de tweede - en veel jammerlijkere - reden waarom ik het niet steeds even eenvoudig vond het comfortabele gevoel van in het begin gedurende de hele roman vast te houden: Lege harten bevat passages en met name dialogen met de subtiliteit van een barkruk.
Een dystopie is natuurlijk per definitie een eerder zwaar aangezette vertelling, waarin de karikatuur in al haar vormen niet geschuwd hoeft te worden, maar als Zeh het op een bepaald moment ook allemaal niet meer lijkt te weten en begint te zwalken tussen goedkoop cynisme en slap moralisme en bovendien een aantal plotwendingen aanbrengt die toch echt vrij vergezocht zijn, kantelt het veelbelovende waarschuwboek uit het begin naar iets wat verdacht sterk lijkt op een terreurthriller met pretenties.
Karen Billiet
te/ep/14 s
Juli Zeh bouwde de voorbije jaren een ijzersterk oeuvre op, waarmee ze uitgroeide tot een van de populairste schrijfsters in Duitsland. Twee jaar geleden bevestigde ze die status met Ons soort mensen, een geestige roman waarin de komst van een windmolenpark de verhoudingen in een achtergesteld dorp verstoort. Steeds weerspiegelen haar boeken de wereld om ons heen, maar dan net een tikje erger: ze leggen de duisterste kanten van de mens bloot. Ook in haar zevende roman, Lege harten, zijn die vertrouwde elementen volop aanwezig.
Zeh waagt zich aan een gelijkaardig experiment als Michel Houellebecq in Onderworpen: ze beschrijft hoe de politieke orde na 2020 radicaal door elkaar wordt geschud. Komt er bij Houellebecq een radicale moslimpartij aan de macht in Frankrijk, dan is het bij Zeh een extreemrechtse partij die Duitsland regeert. De Bezorgde Burger Partij holt de democratie uit met een reeks zogenaamde 'efficiëntiepakketten': uitgebreide bevoegdheden voor politie en geheime diensten, een onderwijssysteem dat alleen in de knapste koppen investeert en een kiesdrempel van 15 procent.
Britta Söldner maakt er zich niet druk over. Haar carrière en haar gezin slorpen alle aandacht op. Ze is 'de personificatie van de doorsnee': haar man runt een start-up, haar beste vrienden werken in de culturele sector en ze woont in 'een blok beton met veel glas'. Met haar perfectionisme en smetvrees wekt ze weinig sympathie op, en bovendien is ze een harde tante die anderen doorgaans als 'sukkels' bestempelt.
Twaalfstappenplan
Zelf heeft Britta de top bereikt dankzij een bedenkelijk project: samen met een Irakese vluchteling runt ze een psychotherapeutische praktijk voor 'self-managing, life-coaching, ego-polishing'. Potentiële zelfmoordenaars doorlopen er een twaalfstappenplan dat hen voorbereidt op de daad. Wie tot het einde standhoudt, wordt tegen een fikse betaling overgedragen aan organisaties die een terreuraanslag plannen. Britta is ervan overtuigd dat ze het goede doet. Veel kandidaten zien na enkele stappen - waaronder een sessie waterboarding - voorgoed af van hun zelfmoordideeën, en de aanslagen die toch plaatsvinden verlopen een stuk efficiënter en veroorzaken minder slachtoffers.
Maar een terreurdaad in Leipzig brengt Britta's zorgvuldig opgebouwde leven aan het wankelen. De daders komen niet uit haar praktijk. Plots lijkt er een concurrent op de markt. Zo ontspint zich een spannende thriller, waarin Britta een spectaculair tegenmanoeuvre plant om haar vijanden plat te walsen.
De roman is knap geconstrueerd en leest lekker weg, maar daar lijkt het bij te blijven. Pas op de laatste bladzijden legt Zeh een verband tussen Britta's beslommeringen en het politieke bestel. Zo eindigt het boek met een drammerige les. In een wereld waarin mensen het comfort van een wasmachine verkiezen boven stemrecht, dreigt een bende malloten aan de macht te komen. Britta komt tot inkeer over haar politieke onverschilligheid en besluit zich op een geweldloze manier in te zetten voor de democratie.
Restjes uit de koelkast
Zeh is een voorvechter van meer burgerzin. In essays en opiniestukken laat ze zich graag uit over het beleid. Ooit riep ze Angela Merkel op het matje, na geruchten dat de Amerikaanse geheime dienst op grote schaal Duitse burgers bespioneerde. Na het verschijnen van Lege harten besloot ze nog een stap verder te gaan en lid te worden van de sociaaldemocratische partij SPD. Dat was kort na de parlementsverkiezingen van 2017, waarbij de extreemrechtse AfD haar intrede maakte in de Bondsdag. Die overwinning kwam er volgens Zeh niet door vreemdelingenhaat, maar omdat er bij de kiezers zo'n grote minachting is voor politiek.
Jammer genoeg lijkt het alsof de schrijfster snel een verhaal bij elkaar haspelde om haar oproep tot meer politiek bewustzijn kracht bij te zetten. Gezondheidsfetisjisme, de vage grenzen tussen goed en kwaad en de hang van stadsbewoners naar het platteland doken zijn de restjes die ze uit haar koelkast haalde en haastig door elkaar klutste. Het maakt van Lege harten geen slecht boek, maar ook geen uitblinker.
Vertaald door Annemarie Vlaming, Ambo Anthos, 294 blz., 21,99 € (e-book 12,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Leere Herzen'.
Persis Bekkering
te/ep/15 s
In deze situatie doet Britta, hoofdpersoon van Lege harten, goede zaken. Ze heeft een firma opgezet, de Brug, die hulp biedt aan suïcidale mensen. Naast mentale hulp krijgen de patiënten zware beproevingen te doorstaan; wie bij het waterboarden niet vecht voor zijn leven, is pas écht in staat tot zelfdoding. Zo geneest de Brug de meesten van hun doodswens. Het handjevol dat overblijft, wordt ingezet bij zelfmoordaanslagen. Liever goede afspraken met IS dan chaos en amateurisme, denkt Britta pragmatisch. Tot er een aanslag wordt gepleegd waarvan ze niet op de hoogte was. Heeft iemand het op de Brug voorzien?
Wie hoopt op weer een knaller van de Duitse bestsellerauteur Juli Zeh wordt met Lege harten teleurgesteld. Haar vorige boek Ons soort mensen ving de politieke verhoudingen in het Europa van nu haarscherp, zonder voor te kauwen wat de lezer daarvan moest denken. De nieuwe, dystopische roman is een moralistische, politiek zwaar versimpelde thriller die uitblinkt in clichés.
Britta is geen literair personage, maar een typetje: een goed georganiseerde vrouw met smetvrees, die haar geweten strak onder de duim houdt. Ze is zo kunstmatig dat Zeh kunstgrepen nodig heeft om het verhaal geloofwaardig te houden ('ze negeert het feit dat het zonlicht alweer bezig is kattenharen in de hoekjes op te sporen'). Het is alsof Zeh, die nu openlijk lid is van de SPD, niet meer zo gelooft in de kracht van literatuur.
***
Uit het Duits vertaald door Annemarie Vlaming. Ambo | Anthos; 296 pagina's; € 21,99.
Roderik Six
te/ep/26 s
Zelfmoorden zijn een tragische verspilling. Niet zozeer van leven en liefde – iedereen gaat dood en liefde is vergankelijk – maar er kan zo veel economische winst gepuurd worden uit een suïcidale mens. Omdat de zelfmoordcijfers in het Duitsland van 2025 almaar stijgen, besluit Britta er munt uit te slaan. Onder het mom van een praktijk voor ‘psychotherapie en ego-polishing’ selecteert ze samen met haar kompaan Babak potentieel kannonnenvlees. Mogelijke zelfmoordenaars moeten een rigoureus programma doorlopen en als ze op het einde van de rit nog steeds de hand aan zichzelf willen slaan, besteedt Britta hen uit aan terroristische organisaties. Separatisten, dierenrechtenfreaks, good old IS: wie geld op tafel legt, krijgt een mensenleven in ruil.
Een win-winsituatie: de zelfmoordenaar wordt beloond met een levensdoel en terreurbewegingen krijgen een gemotiveerde kandidaat die ze zelfs niet eerst hoeven te brainwashen. Zelfs de staat knijpt een oogje dicht, want elke maatschappij heeft nood aan net dat beetje angst om burgers gedwee te houden. Daarenboven is Britta streng op het dodental: een beetje chaos mag, maar nationale paniek dient vermeden te worden.
Strak businessplan, geheel in regel met het neoliberalisme, maar wanneer hun database gestolen wordt, tuimelen Britta en Babak van het ene complot in het andere. Concurrenten willen hun kandidaten stelen om een coup te plegen tegen de BBB, de populistische machthebbers die ‘niet erg democratisch zijn maar best wel goeie ideeën uitvoeren’. Moreel dilemma voor Britta: is het wel zo slecht als de BBB vernietigd wordt? Of botst dat met haar zakelijk nihilisme?
De Duitse schrijfster Juli Zeh keert terug naar haar literaire beginjaren, toen ze maatschappelijke tendenzen en politiek-filosofische problemen in spannende romans goot. Opnieuw heeft ze de vinger aan de pols maar ondanks haar brille missen we hier de originaliteit en geniale taalbeelden die Speeldrift (2004) en Vrije val (2007) kenmerkten. Lege harten komt soms te pamflettair over en de spotzucht waarmee ze de moderne mens bejegent, balanceert vaak op het randje van het cliché: kunstenaars zijn van nature linkse gutmenschen, revolutionairen dragen ook binnenshuis Khaddafi-brillen en rijkaards wonen in postmoderne betonblokken vol domotica. Alsof Zeh een terechte vuist tegen het populisme wil maken maar vergeten is dat een scherp essay in Die Zeit boeiender kan zijn dan een roman waarin bordkartonnen personages vooruitgejakkerd worden door het plot van een weekendthriller.
Zeh lijkt het slachtoffer te zijn geworden van haar eigen talent. Alsof ze beduusd naar de lat kijkt die ze ooit zelf zo hoog heeft gelegd en nu denkt: ‘Fuck it, ik hobbel eronderdoor. Niemand die het merkt.’ Volgende keer beter dan.
Lege harten **
Ambo|Anthos (oorspronkelijke titel: Leere Herzen), 290 blz., € 21,95.
J. Hodenius
Dystopische roman van de veelbekroonde Duitse auteur (1974, Bonn) in de vorm van een actuele politieke zedenschets. Het provocerende verhaal speelt in 2025 en heeft als hoofdthema een generatie zonder geloof en overtuigingen in een Europa dat steeds verder uit elkaar valt. In het Duitsland van de nabije toekomst heeft de nationalistische en antidemocratische partij ‘Bezorgde Burger Beweging’ de macht. Zo wordt cultuur centraal geleid en is er een basisinkomen. De gedesillusioneerde en pragmatische Britta en de door haar geredde Iraakse voormalige vluchteling Babak, computerexpert en homoseksueel, profiteren van de toenemende golf aan zelfmoorden. Hun praktijk ‘Die Brücke’ drijft een lucratieve handel in suïcidalen. Degenen die ze redden, betalen grif, de volhouders worden als zelfmoordmissionarissen aan organisaties doorverkocht. Als er concurrentie opduikt, blijken ze hun leven niet meer zeker. Zeh excelleert weer in scherpe maatschappelijke kritiek, de pamflettistische boodschap van het eind (‘ga stemmen’) beviel de kritiek minder. Voor de geëngageerde lezer.
Andrea Bosman
te/ep/08 s
Het is een even eenvoudige als huiveringwekkende vraag. Wat zouden mensen doen als ze moesten kiezen tussen hun stemrecht en hun wasmachine? Britta, hoofdpersonage uit 'Lege harten' van Juli Zeh, vertelt tijdens een autoritje aan haar vriendin Janina dat 76 procent van de ondervraagden voor de wasmachine koos. 15 procent wist het niet. 'Dus wilde maar 18 procent gaan stemmen', zegt Janina, die kennelijk niet heel goed is in hoofdrekenen. Koele Britta is er vrij zeker van dat Janina ook voor haar wasmachine zou kiezen.
Bij het verschijnen van haar vorige roman 'Ons soort mensen' (2016) kreeg Juli Zeh - een van Duitslands succesvolste en productiefste schrijvers - het verwijt dat ze een dorp beschrijft waar de verhoudingen op scherp staan door de bouw van een windmolenpark. Dat had gezien de toestromende vluchtelingen natuurlijk een asielzoekerscentrum moeten zijn. Zeh maakt in het zojuist vertaalde 'Lege Harten' de vlucht naar voren: ze trekt alle registers open om de actualiteit van toenemend populisme en nationalisme, groeiende suïcidecijfers, terreurdaden en een tanende democratie in een duister en tragikomisch, ja bijna kluchtig toekomstscenario te vatten.
We schrijven het jaar 2025. Angela Merkel is allang afgetreden, aan de macht is de rechts-populistische BBB van premier Regula Freyer, de 'Boze Burger Beweging', maar dat is niet zozeer de schuld van de populistische kiezer, eerder van al die zogenaamd weldenkenden die niet meer stemmen omdat ze zich van politiek en idealen hebben afgekeerd. Politiek is 'als het weer: iets wat plaatsvindt, of je nu toekijkt of niet.' Niemand leest meer kranten. De Verenigde Naties worden opgedoekt. Europa is op sterven na dood. De hit van het moment wordt gezongen door een 12-jarig meisje met een kortgeschoren koppie: 'Full hands, empty hearts. It's a suicide world, baby'.
Ook Britta kiest voor haar eigen geluk. Moraal is plicht voor de zwakken, las ze ooit ergens en dat vindt ze nog steeds. Britta onderhoudt man, dochtertje en een 'schoon' betonnen huis in de 'schone' middelgrote stad Braunschweig met een in haar ogen eveneens 'schone onderneming'. Werkelijk? De Brug is een 'praktijk voor psychotherapie en toegepaste dieptepsychologie' waar suïcidale mensen worden behandeld. Maar Britta en haar zakenpartner Babak zoeken met een slim algoritme vooral naar geschikte kandidaten die ze trainen en aan terroristische organisaties koppelen voor het plegen van zelfmoordaanslagen. Het 'schone' zit hem voor Britta - die overigens ook behept is met een ziekelijke schoonmaakdwang - in het feit dat de Brug een einde maakte aan onvoorspelbaar 'terreuranarchisme'. Er zijn nu tenminste vaste afspraken en 'gecontroleerde slachtofferaantallen.' Een keurig bedrijfsmodel dus met professioneel opgeleide martelaars. De staat heeft ook baat bij deze geregisseerde terreur en laat 'De Brug' met rust.
Dan vindt er een aanslag plaats in Leipzig die Britta en Babek niet naar de Brug kunnen herleiden. Is er een concurrent opgestaan? Een naargeestig spel is op de wagen gezet.
'Lege harten' is al het antwoord op 'Onderworpen' van Houellebecq genoemd, maar daarvoor is het verhaal toch te veel plotgedreven: de (echt spannende!) ontknoping vergt meer aandacht dan het uitwerken van die grimmig hygiënische toekomst. Het is te merken dat Zeh, die tien jaar schreef aan 'Ons soort mensen' nu sneller te werk is gegaan. Blijft haar ongelooflijke verteltalent en humor, de manier waarop ze je met haar cynische constateringen ook aan het lachen krijgt. Bijvoorbeeld als ze het heeft over Hassan, een onderhandelaar namens IS die ze als een 'doodnormaal figuur' omschrijft, 'met een saai baantje in de tapijtzaak van zijn vader in de binnenstad van Bonn, die zijn netflixaccount altijd interessanter heeft gevonden dan de jihad.' Of hoe een avondje in het strakke huis van Britta verloopt, terwijl haar man met zelfgemaakte sushi zit te prutsen en hun wat softe vrienden slap over politiek praten en Britta zich daar mateloos aan ergert. Zeh blaast met haar geestige uithalen voortdurend lucht in de duistere setting. Maar dat zorgt er ook voor dat je met de personages hooguit mededogen kunt hebben, echt van ze houden lukt niet. En dat stemt misschien nog het somberst.
oordeel
Vol geestige uithalen en esprit, maar personages blijven op afstand.
Vert. Annemarie Vlaming. Ambo Anthos 296 blz. € 21,99.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.