A clockwork orange
Anthony Burgess
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Uitgeverij Van Oorschot, © 2017 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : BURG |
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Uitgeverij Van Oorschot, © 2017 |
VOLWASSENEN : ROMANS : BURG |
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Uitgeverij Van Oorschot, © 2017 |
VOLWASSENEN : ROMANS : BURG |
Jamal Ouariachi
i /un/14 j
Het is 1971. Het Vaticaan is van plan om wijlen paus Gregorius de 17de heilig te verklaren. Daartoe is men op zoek naar mensen die getuige zijn geweest van door de paus verrichte wonderen. De zoektocht leidt naar de 81-jarige, Brits-Franse Kenneth Marshall Toomey, schrijver in ruste, afvallige katholiek, homoseksueel, woonachtig op Malta met zijn schandknaap Geoffrey en hun bediende Ali.
In de jaren 20 was Toomey er inderdaad getuige van hoe de paus, die toen nog door het leven ging als Carlo Campanati, een terminaal ziek kind genas. De vraag van het Vaticaan is, of hij die ervaring op schrift kan stellen.
Toomey twijfelt. Als hij de geschiedenis van zijn vriendschap met Campanati op papier moet zetten, kan hij niet heen om zijn eigen geschiedenis - die van de worsteling met zijn homoseksualiteit en het geloof. Maar hij zegt toe, en dat is het begin van een duizelingwekkende, barokke vertelling, die de lezer meevoert langs acht decennia van de 20ste eeuw, langs twee wereldoorlogen en vier continenten, en langs een bonte cast aan personages.
Het mag een raadsel heten dat de roman Earthly Powers van de Britse schrijver Anthony Burgess (1917-1993), verschenen in 1980, nu pas vertaald is, als Machten der duisternis.
Toomeys geschiedenis begint in 1916, midden in de Eerste Wereldoorlog. Hij is dan een twintiger, woonachtig in Londen. Vanwege zijn homoseksuele geaardheid neemt hij de zware beslissing het katholieke geloof vaarwel te zeggen. Een dreigend schandaal rond een affaire met een getrouwde man doet Toomey bovendien besluiten zijn thuisland Engeland te ontvluchten. Waar hij bang voor is: 'een gruwelijk publiek schandaal, spottende blikken van mijn vijanden, tranen bij mijn familieleden en de zweepslagen van de wrekende staat'.
Dat is verre van pathetisch geformuleerd. Het is op dat moment nog maar twintig jaar geleden dat Oscar Wilde gevangen werd gezet vanwege zijn homoseksuele praktijken - en het zal een terugkerend element van Machten der duisternis blijken te zijn: telkens stort Toomeys geaardheid hem in de problemen, telkens laat hij zich om die reden verdrijven naar een andere plaats op de aardbol.
Vluchter en zwijger
Toomeys omzwervingen leiden ertoe dat hij op Sardinië kennismaakt met de latere paus Carlo Campanati, op dat moment nog een eenvoudige priester. Via een reeks kluchtige verwikkelingen worden de twee mannen familie van elkaar: Toomeys zuster Hortense trouwt met Carlo's broer Domenico. En het is dankzij die familieverwantschap dat Toomey en Carlo Campanati elkaar in de loop der jaren regelmatig ontmoeten en diepgravende gesprekken voeren over 'de vreselijke ondoorgrondelijkheid van Gods wil'.
Toomeys levenslange strijd (je kunt je geloof verlaten, maar het geloof verlaat jou niet) bestaat eruit dat hij niet kan accepteren dat de God die hem als homoseksueel geschapen heeft, tevens de God is die homoseksualiteit ten strengste afkeurt. Campanati gelooft er heilig in dat God de mens met een vrije wil heeft belast, en dat ook homoseksualiteit een keuze is.
In hun conversaties wordt een ogenschijnlijk contrast tussen de twee mannen geschetst. Toomeys behoefte om zijn geaardheid toe te dekken voor de buitenwereld, maakt van hem niet alleen een vluchter, maar ook iemand die zwijgt wanneer hij zou moeten spreken. Telkens wanneer literaire collega's een moreel appel op hem doen, wanneer er bijvoorbeeld een schrijver wordt aangeklaagd, geeft Toomey niet thuis. Je zou hem een opportunist kunnen noemen - in zijn romans en toneelstukken zul je geen homoseksueel tegenkomen - maar je kunt hem ook zien als iemand die kiest voor zelfbescherming in een tijd waarin de maatschappij het hem onmogelijk maakt openlijk zichzelf te zijn.
Mussolini
Campanati is juist iemand die te allen tijde uitkomt voor zijn (religieuze en morele) principes, zelfs als hem dat in levensgevaar brengt, zoals in zijn omgang met vertegenwoordigers van het regime van Mussolini, of met de nazi's tijdens de Tweede Wereldoorlog. Maar ook Campanati's ethiek is niet zonder keerzijde. Dat maakt van Machten der duisternis een boek dat voortdurend je ideeën over goed en kwaad doet wankelen en kantelen.
De 20ste eeuw was natuurlijk ook de eeuw waarin de wereldheerschappij van Groot-Brittannië in hoog tempo afbrokkelde, en Toomey is daar getuige van. Zo maakt hij op zeker moment een reis die hem langs India, Singapore en Kuala Lumpur voert. Wat Anthony Burgess daar prachtig schetst, is de vermoeide decadentie van de Engelse kolonialen.
Aanvankelijk kan Toomey daar nog wel in meegaan. Arrogant becommentarieert hij een maaltijd die hem wordt aangeboden door een Tamil, waar volgens Toomey geen 'kosmologische structuur' in zit. 'Ik bedoel, in een westers feestmaal wordt de geschiedenis van de aarde gerecapituleerd, van oersoep via zeedieren naar landroofdieren en vliegende wezens, en het eindigt met blijken van menselijke cultuur in de vorm van kaas en kunstige desserts.' Maar uiteindelijk moet hij zelf toch ook toegeven: 'Kolonialisme. De geforceerde verbreiding van de heerschappij van de rede. Maar wie verbreidt de rede onder de kolonisatoren?'
Machten der duisternis is daarmee ook een boek over het afwerpen van macht en de gevolgen daarvan. De mens, zo blijkt, laat zich zijn onderdrukking niet zomaar afnemen. In een van de vele verhaallijnen in de roman wordt een Afrikaanse republiek gesticht waaruit alle westerlingen en Aziaten gedeporteerd worden. De koloniale macht is afgeworpen, maar al snel ontpopt het staatje zich als een dictatuur, waarin onbeheersbare tribale machten voor chaos zorgen.
Het geldt ook voor de theologische thematiek van het boek. Na ontkerkelijking zoeken mensen naar andere vormen van zingeving. Zo raakt een achternichtje van Toomey verzeild bij een macabere Amerikaanse sekte. Toomey wijt het allemaal aan 'de universele hulpeloosheid van de mens zonder verlosser'. Ergens anders merkt een tevreden personage op: 'Als je vrij bent, ben je nooit tevreden. Ik ben nooit vrij geweest.'
Ook het Duitse nazisme en het fascisme in Italië zijn er uitingsvormen van, die in het boek uitgebreid aan de orde komen. 'God, man, wat hebben jullie nog over?' vraagt CarloCampanati zich af, in een gesprek met een gevangengenomen nazi. 'Waar vechten jullie in godsnaam voor?'
Martelscène
Het is tijdens de Tweede Wereldoorlog dat de morele kern van het verhaal vorm krijgt. Toomey klungelt wat af. Per ongeluk redt hij Himmler het leven. Later wil hij een door hem bewonderde Joodse schrijver uit Oostenrijk helpen ontsnappen - vooral uit eigenbelang, helaas. De operatie mislukt, Toomey wordt gearresteerd door de nazi's, maar zij bieden aan hem vrij te laten als hij een radiointerview geeft. Daarin laat Toomey zich kritisch uit over zijn thuisland. Het levert hem zijn vrijheid op, maar thuis wordt hij om die reden als een lafaard, misschien wel als een verrader beschouwd.
Ondertussen, in Italië, speelt Campanati moreel gezien hoog spel, zo hoog (er komt een van de allerergste martelscènes voorbij die ik ooit las) dat je je afvraagt of hij nog wel het goede vertegenwoordigt, of zelf het kwaad belichaamt.
Het contrast is, wederom, dubbelzinnig. Want Toomey heeft wel degelijk een goed hart en hij weet zich uiteindelijk enigszins te bevrijden van zijn opportunisme en lafheid.
Campanati daarentegen verkilt vanaf het moment dat hij dan eindelijk paus wordt. Hij verbreekt alle banden met zijn vrienden en familie. Aan het eind van het boek blijkt het 'wonder' waardoor het hele verhaal in gang is gezet, een bijzonder akelig bij-effect te hebben gehad.
Al met al lopen goed en kwaad zozeer door elkaar, dat zelfs de meest moreel hoogstaande personages erdoor in de knel komen. En de lezer blijft in verbijstering achter.
Mocht het bovenstaande al veel lijken: Machten der duisternis gaat over nóg veel meer, over schepping en vernietiging, over incest, tandartsen, literaire helden en literaire losers, Oedipus, Hollywood, opera, gorgonzola, beeldhouwkunst, adoptie, Freud en eten - héél véél eten. Burgess kan daar buitengewoon meeslepend over schrijven. (Over een gerecht genaamd De ballen van opa: 'Het was een zoet gerecht: room, verpakt in luchtig deeg en kort ondergedompeld in heet vet, kleine orchideeachtige kluitjes die met pruimenjam werden opgediend' - doe mij maar een portie!)
Voorts mag niet onopgemerkt blijven dat vertaler Paul Syrier onwaarschijnlijk knap werk heeft geleverd met een vertaling die ritmisch en melodisch is en van eenzelfde speelse geest getuigt als het origineel.
Elke pagina knettert
Anthony Burgess is vooral bekend geworden door zijn roman A Clockwork Orange, of liever gezegd: door Stanley Kubricks verfilming van die roman. Nu heb ik een ontiegelijke rothekel aan Stanley Kubrick, sjongejonge, wat een overschat hol vat is dat zeg, Nabokovs Lolita heeft hij ook al zo armzalig om zeep geholpen, maar los daarvan: boeken zijn vrijwel altijd beter dan hun verfilmingen en dat geldt zeker ook voor A Clockwork Orange - lees dat boek!
Van Machten der duisternis wordt wel gezegd dat het Burgess' meesterwerk is. Ik heb veel te weinig van de man gelezen om dat te kunnen beoordelen, maar ook wanneer je dit boek op zichzelf beschouwt, kun je vaststellen dat hier iets heel, heel bijzonders aan de hand is. Elke pagina knettert van de fraaie zinnen, krankzinnige situaties, hilarische dialogen, platte grappen, ontembare fantasie en breintergende filosofie - en het boek telt 751 pagina's, dus je kunt je voorstellen wat een feest het is om dat allemaal te lezen!
Hans Bouman
te/ep/02 s
'Het was de middag van mijn eenentachtigste verjaardag en ik lag in bed met mijn schandknaap toen Ali kwam zeggen dat de aartsbisschop er was om me te spreken.'
Kijk, dat is nog eens een openingszin. Hij is afkomstig van schrijver Kenneth Toomey, hoofdpersoon van Anthony Burgess' roman Machten der duisternis. Toomey heeft de pen weliswaar twaalf jaar geleden aan de wilgen gehangen, maar, zo meent hij, er mankeert nog niets aan zijn 'gewiekstheid in het bedenken van wat men noemt 'een pakkende openingszin'.'
Anthony Burgess (1917-1993) was een virtuoze en hyperintelligente alleskunner. Hij schreef symfonieën en opera's, toneelstukken en filmscripts, essays en literaire kritieken, columns en libretto's, alsook meer dan dertig romans. Naar verluidt sprak hij zeker tien talen. In zijn essaybundel Visiting Mrs Nabokov and Other Excursions schetste Martin Amis ooit een legendarisch portret van zijn tomeloos energieke collega.
Burgess' bekendste werk is A Clockwork Orange - waarvoor hij een compleet nieuwe taal verzon - en dat met name dankzij Stanley Kubricks verfilming. Behalve de fascinatie die hoofdpersoon Alex aan de dag legt voor klassieke muziek (in de film Beethoven, in de novelle ook andere componisten), is A Clockwork Orange overigens weinig representatief voor Burgess' werk, waarin over het algemeen veel ruimte is voor humor.
Zijn belangrijkste roman publiceerde Burgess in 1980: Earthly Powers. In dit boek komen al zijn kwaliteiten op ultieme wijze tot uiting. Zijn fenomenale kennis van uiteenlopende zaken als geschiedenis, kolonialisme, ethiek, filosofie en muziek, zijn bereisde wereldwijsheid, zijn fascinatie voor religie, met name het katholicisme, ja zelfs zijn culinaire belangstelling. Tegelijk toont dit ambitieuze epos soms een glimp van Burgess' achilleshiel: naar mateloosheid neigende gretigheid.
Het heeft even geduurd, maar deze zomer zien we dan eindelijk de soepel lezende en fraai gebonden uitgegeven Nederlandse vertaling. In Machten der duisternis vertelt Kenneth Toomey zijn levensverhaal, en daarmee voor een flink deel het verhaal van de twintigste eeuw. We mogen hem daarbij niet altijd op zijn woord geloven, want 's mensen wegen zijn soms duister en ondoorgrondelijk, en het geheugen heeft zo zijn eigen omgangsvormen met de werkelijkheid.
Het aartsbisschoppelijk bezoek dat Toomey op zijn 81ste verjaardag ten deel valt, heeft alles te maken met een gebeurtenis uit het verre verleden. Kenneth is jarenlang bevriend geweest met priester Carlo Campani, die reeds toen hij bisschop was werd getipt als kandidaat-paus. Dat is hij later ook inderdaad geworden: als Gregorius XVII bekleedde hij vijf jaar het hoogste rooms-katholieke ambt.
Zijn pontificaat - dat overeenkomsten vertoont met dat van paus Johannes XXIII, de man achter het hervormingsgerichte Tweede Vaticaans Concilie - maakte dermate veel indruk dat het plan werd opgevat om hem heilig te verklaren. (Wat Burgess niet kon weten, maar als eigenzinnig katholiek kennelijk wel voorzag, is dat ook Johannes XXIII inmiddels die weg is gegaan: hij werd in 2014 door paus Franciscus heilig verklaard.)
Zoals bekend is het bij een heiligverklaring wenselijk dat de kandidaat-heilige een wonder heeft verricht, en daarom wendt de aartsbisschop zich tot Toomey. Die zou er immers getuige van zijn geweest dat de toenmalige bisschop en exorcist Carlo in de jaren dertig in Chicago een doodzieke jongeman genas. Dat deze jongeman zich later ontwikkelde tot een spiritueel leider die zijn volgelingen uiteindelijk collectief zelfmoord liet plegen (zoals Jim Jones dat in 1978 met zijn sekteleden deed in Jonestown, Guyana) doet daaraan wat de kerk betreft niets af.
De impliciete verwijzingen naar Johannes XXIII en Jim Jones zijn slechts twee van de vele, vele manieren waarop Burgess de geschiedenis van de twintigste eeuw in zijn erudiete en zeer humoristische roman een rol laat spelen. Hij heeft daartoe in Toomey een uitermate geschikte hoofdpersoon geschapen.
Toomey wordt in 1889 in Engeland geboren in een katholiek milieu. Hij ontwikkelt zich tot een succesrijk hoewel niet buitengewoon literair begaafd auteur, ontdekt dat hij homoseksueel is en trekt weg uit het homofobe Groot-Brittannië. Hij woont op het Europese vasteland, in de VS, in de toenmalige Gefedereerde Maleise Staten. Zijn beroep en zijn succes verschaffen hem de mogelijkheid te wonen waar hij wil. Zijn fundamentele eenzaamheid en het gevoel een verschoppeling te zijn, geven hem de rusteloosheid om het geluk voortdurend elders te zoeken.
In ruim 750 dichtbedrukte pagina's voert Burgess de lezer van voodooceremonies in koloniaal Zuidoost-Azië tot de gangsterpraktijken in Chicago, van Mussolini's zwarthemden tot Hitlers vernietigingskampen, van postkoloniaal Afrika tot het slaperige katholieke Malta.
Op allerlei niveaus voert Toomey ons langs de duistere machten die het aanzien van de wereldgeschiedenis bepaalden en bepalen. Hij heeft daarbij speciale aandacht voor zaken als homo-emancipatie, de katholieke kerk en het fenomeen wonderen, en de vraag of zij als iets positiefs moeten worden geduid.
Machten der duisternis wordt bevolkt door een soms bijna duizelingwekkende hoeveelheid personages en gebeurtenissen, en er zijn momenten waarop Burgess' enthousiasme met hem op de loop dreigt te gaan.
Tegelijk telt de roman enkele van Burgess' scherpst getekende personages, met de even vraatzuchtige als godvruchtig-wreedaardige priester Carlo als het meest memorabele. Machten der duisternis is een uitgave om dankbaar mee te zijn.
FICTIE
****
Uit het Engels vertaald door Paul Syrier. Van Oorschot; 760 pagina's; € 34,99.
Drs. Madelon de Swart
Op zijn 81e verjaardag wordt Kenneth Toomey, een belangrijke, succesvolle Britse homoseksuele schrijver, door de aartsbisschop van Malta gevraagd te helpen bij het heilig verklaard krijgen van Don Carlo Campanati, een zwager van Toomey’s zus, die Paus Gregorius XVII werd. Als er een eind komt aan de relatie met zijn secretaris en jonge vriend, die met een forse beloning wordt weggestuurd, kijkt Toomey terug op zijn leven. Hij was de zoon van een Franse moeder en een Ierse vader, met een tandartspraktijk bij Hastings, en woonde al jong op zichzelf als in stilte praktiserende homoseksueel. Vanwege een hartkwaal hoefde hij in de Eerste Wereldoorlog niet in dienst en kon als schrijver naam maken. De belangrijke Britse schrijver en componist (1917-1993) schreef 33 romans, waarvan het verfilmde ‘A clockwork orange’ het bekendst is. Maar deze uitstekend vertaalde roman wordt als zijn beste gezien, omdat hij daarin via Toomey en een grote cast van bekende en onbekende personen met humor en grote eruditie een meesterlijk beeld geeft van de strijd tussen goed en kwaad en van homoseksualiteit in de twintigste eeuw.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.