De vijand

De vijand is een prentenboek over oorlog dat inzet op filosofie en reflectie. Het boek opent op de schutbladen met rijen identieke soldaten. Dat het oorlog is, blijkt duidelijk uit de eerste gitzwarte spread. Wat volgt, is de setting: een wit blad met enkele lijnen en schijnbaar dode takken. Daarop breken twee gescheurde gaten het blad open. Op elke nieuwe dubbele bladzijde wordt de tekening aangevuld met heen en weer gegooide wapens. Pas dan krijgen we het titelblad met colofon. De rode spread  krijgt de vorm van een theatergordijn, maar de vaartlijnen rond de soldaat kunnen ook een daveren voorstellen.
Vanaf dan neemt de ik-verteller de tekst over. Als hij op een nacht naar de put van de vijand sluipt en er familiefoto’s en een oorlogshandboek vindt dat bijna identiek is aan het zijne, groeit het besef dat de vijand net zoveel mens is als hij. Het wachten begint opnieuw, nu in de wetenschap dat ook de ander het einde van de oorlog wil. Als er eindelijk zon door de wolken breekt, bij een schaarse foto tussen de tekeningen, versnelt het tempo: de prenten over een dubbele pagina maken plaats voor drie sequenties op één blad. Op de schutbladen achteraan vinden we opnieuw de rijen identieke soldaten, nu met twee lege plekken. Waar zijn de soldaten naartoe?
De grote vraag blijft wie de vijand is. Van legeroversten hebben de makers van dit prentenboek kennelijk geen hoge dunk. Voor de soldaten tonen ze des te meer begrip, en het samenspel van tekst en beeld weet dat knap over te brengen. Het boek blinkt uit in soberheid.
De tekeningen van Serge Bloch tonen de belevenissen van de ik-figuur. Een enkele keer schetst hij zijn gedachten, laat hij de lezer meekijken over zijn schouder of geeft vanuit vogelperspectief een totaalbeeld. Precies die frictie tussen de tekst van de ik-verteller en de tekening dwingt de lezer tot reflectie, tot het inzicht dat de ik-verteller inwisselbaar is. De herhaling, eenvoud en een beperkt kleurgebruik beklemtonen de eenzaamheid en verveling in de put. Dat sobere kleurgebruik is zowel mimetisch als symbolisch. Zo wordt rood spaarzaam, maar doordacht gebruikt, voor bloed, bloeddorstigheid en al wat ‘slecht’ is.
De vijand streeft niet naar identificatie of medelijden. Zonder oorlog te banaliseren, ontlaadt de cartooneske tekenstijl het relaas van de soldaat, waaruit eenzaamheid en wanhoop, maar ook trots, moed en hoop klinken. Nergens wordt plaats of tijd geconcretiseerd. De loskoppeling van de geschiedenis laat toe om het thema filosofisch te benaderen en zaken in vraag te stellen.
Wim Opbrouck zorgde voor de bewerking. Zijn tekst klinkt erg raak; hij heeft de stem van een rasechte verteller. Anderzijds is ‘bewerking’ een sterke term voor een tekst die dicht aanleunt bij het origineel. Het lijkt in de eerste plaats een marketingzet. Maar als dat helpt om dit prachtige boek bij een ruim publiek te brengen, waarom dan spijkers op laag water zoeken? De vijand slaagt om uiterst sober een complex thema neer te zetten. Tussen de regels is veel te lezen, en het boek leent zich dan ook tot zorgvuldig en herhaald kijken en lezen.
 
(Dit is een abstract van een artikel van Frauke Pauwels. De volledige tekst is verschenen in De Leeswelp 5, 2013.)
[Frauke Pauwels]