De Boekhouder en de Overste
Sana Valiulina
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Prometheus, 2015 |
VOLWASSENEN : ROMANS : VALI |
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Prometheus, 2014 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : MAG F 14229 |
Maria Vlaar
ru/eb/13 f
Maria Vlaar
De evolutie van de Sovjetmaatschappij vanaf de jaren 70 tot nu, daarover gaat de roman De kinderen van Brezjnev. Het boek van Sana Valiulina (50) laat zien hoe de bovenwereld en de onderwereld steeds meer met elkaar verweven raken, totdat ze helemaal versmolten zijn.
'Zo zie ik Rusland', zegt Valiulina vastberaden. In haar huis in de Amsterdamse Bijlmermeer hangen sociaal-realistische posters uit haar Russische verleden ironisch aan de wand. Op de wc een uit een krant gescheurde ontroerende foto van Jelena Bonner en haar man Andrej Sacharov, de Russische dissidenten en mensenrechtenactivisten met wie Valiulina zich verwant voelt. Zij groeide op in Estland, maar leeft nu al een kwarteeuw met haar Nederlandse man, vertaler uit het Russisch, in Amsterdam. Estland is veel meer dan het decor van haar roman, want juist in deze satellietstaat van de Sovjet-Unie lijkt de Russische invloed scherp af te steken tegen de veel Europesere 'Estse ziel'.
Zijn de Esten heel andere mensen dan de Russen?
'Ik heb me het hoofd gebroken hoe ik het verdriet van Estland kon laten zien, zonder te gaan oreren. In het boek laat ik door de ogen van een kind zien hoe het is om in een bezet land te wonen. Totdat de Esten door de Russen werden overvallen - de tweede keer, in 1944, was fataal - was Estland een Europees land. En daarna is in vijfenveertig jaar communistische overheersing alles kapotgemaakt. De hele Estse elite, wetenschappers en kunstenaars, zijn afgevoerd naar de goelag.'
'Men zegt weleens dat de Russen chaoten zijn. Maar je hoeft maar te kijken hoe ze te werk zijn gegaan in de Baltische staten. Er waren zevenentwintig categorieën van mensen die opgepakt moesten worden: men begon bij de politici en eindigde bij de esperantisten. Heel systematisch.'
U noemt de Russen in Estland 'ruggengraatloos geboren'?
'Zij waren de tweede generatie die leefde onder het communistische juk en al vervormd tot Sovjetmens. In de jaren 60 was de russificering in gang gezet, zoveel mogelijk Russen werden naar de Baltische landen gestuurd. Mijn moeder was al in de oorlog naar Estland gekomen, als vluchteling. Estland was toen Duits. Toen de Russen kwamen, kon zij niet meer terug naar haar stad Poesjkin. Mijn vader kwam in 1956 uit de goelag naar Estland. Hij mocht niet naar Moskou terugkeren. Maar de meeste Russen kwamen als gastarbeiders, zoals hier de Marokkanen. Het was niet de bedoeling dat ze assimileerden of de taal leerden.'
Uw roman volgt verschillende personages, en de delen zijn losjes met elkaar verbonden. Is het wel een roman?
'Absoluut. Ik ben helemaal verbonden met de Russische literatuur. Die heeft een grote mate van grenzeloosheid, net als de Russische geest. Dat kan slecht uitpakken, dat zie je bij het idee van de communistische heilstaat. Alles is daarbij geoorloofd. Maar in de literatuur werkt het fantastisch en verschijnen er heel verschillende boeken, van traditionele tot modernistische.'
''Literatuur, goede boeken lezen, is leren nadenken. Alle goede boeken zijn een vorm van maatschappijkritiek. Mensen die in de Sovjettijd goede boeken lazen, waren de mensen die wisten wat er speelde, die zich niet lieten manipuleren.'
Uw roman begint in Ruha, een badplaats aan de Oostzee. Was er in zo'n vakantieoord meer vrijheid dan in de hoofdstad Tallinn, waar u woonde?
'Aan de Oostzee kwam de "denkende minderheid" uit Moskou en Petersburg vakantie vieren. Half-dissidente mensen, intellectuelen die begaan waren met het lot van hun land, die vaak geen baan konden krijgen, maar die wel toegang hadden tot kennis. Door hun ouders waren ze nog verbonden met het oude Rusland, met de cultuur en de geschiedenis.'
'Ik ging als kind ook ieder jaar naar een lieflijke badplaats aan de Oostzee - niet Ruha, dat oord heb ik verzonnen. Schoolvakanties duurden drie maanden en mijn moeder was lerares. In de gesprekken die daar gevoerd werden, was veel mogelijk: hoe verder van het Kremlin, hoe vrijer. In besloten kring werd over vanalles gediscussieerd. In de keuken!'
In uw boek beschrijft u de 'zwarte kapitein', een droomfiguur die over de wereldzeeën vaart, westerse spullen meeneemt. Een metafoor voor die andere, onbereikbare wereld?
'Ik beschrijf hem vanuit het perspectief van een kind, en kinderen nemen het leven gewoon zoals het is, dat is juist zo leuk. Die zwarte kapitein is gewoon een pure fantasie. Ik schrijf niet in metaforen, dat vind ik strontvervelend. Ik vond het gewoon leuk om een kapitein te beschrijven die gevangen wordt gehouden door een verschrikkelijk wijf dat alleen maar aan schatten vergaren denkt. totdat ze er zelf aan gaat. Maar ik heb wel aan het Blauwbaardverhaal gedacht!'
De vrouw van de kapitein droomt van een Finse wc-pot.
'Een keer per week kwamen de Finnen in een groot wit schip naar ons toe, voor goedkope drank, inkopen, vrouwen. We konden Finland bijna aanraken. Het is heel grappig hoe naïef dat verlangen was, inderdaad: de droom van een blauwe Finse wc-pot. Terwijl de Esten de grootste welvaart hadden van de Sovjet-Unie. Bijna ieder gezin had een auto, bijvoorbeeld. Typische Esten zijn aan de buitenkant luthers, maar vanbinnen heiden. In de Estse volksmuziek hoor je die wildheid nog terug. In de grond zijn ze natuurmensen, ze vluchten in de natuur. Enorm zwijgzaam en ijverig - totaal anders dan de Russen dus.'
Zelf bent u van Tataarse afkomst. Hoorde u wel bij de Esten uit Tallinn?
'Nee, wij zaten tussen twee culturen in. Niet Ests, zo zagen we er ook niet uit, maar ook niet Russisch. Want we waren Tataars. Als ik er nu op terugkijk, was het voor mij zo slecht nog niet tussen twee werelden in te zitten.'
In feite zit u nu weer in zo'n positie, tussen Estland en Nederland?
'Daarom ben ik dat boek gaan schrijven. Toen ik hier kwam, was ik zo bezig met integreren, ik had geen tijd om achterom te kijken. Nu kreeg ik een soort heimwee, ik wilde weten waar ik vandaan kwam, en daar moest ik over nadenken. En dus over schrijven, want voor mij is schrijven een diepe, onvoorspelbare manier van nadenken.'
U heeft dus niet voor het schrijven alles al uitgedacht?
'Nee, helemaal niet. Ik heb wel een structuur in mijn hoofd, anders verzuip je in de oceaan van de materie. Maar ik creëer personages met wie ik me erg verbonden voel en dan gaat het vanzelf, natuurlijk. Een boek groeit net als een levend wezen.'
Houdt u de politieke situatie in Estland scherp in de gaten?
'De Esten kunnen nu hun eigen lot bepalen. Maar Rusland houdt me enorm bezig. Na de bezetting van de Krim raakte ik verslaafd aan alle berichten via Facebook en onafhankelijke Russische media. Ik werd gek van alle nieuwtjes. Mijn redding wasThe Economist. Nuchter, helder en humaan blad. Je kunt rustig worden van een goede analyse.'
Rusland lijkt er in uw boek na de val van de Sovjet-Unie niet op vooruitgegaan?
''En tóen was het al een tijd vol cynisme en naïviteit. Cynisch omdat de nieuwe generatie partijbonzen werd klaargestoomd voor het grote graaien, naïef omdat niemand de geschiedenis van zijn eigen land kende. Dan weet je niet wie je bent en ben je een speeltje van de machthebbers.'
'Dostojevski zei al dat de Russen hun wil in handen willen leggen van iemand die hen leidt. 90 procent van de bevolking is hersenloos klapvolk. En zo is het nu nog. De vrijheid waar iedereen zo naar verlangde, bleek een heel ander gezicht te hebben. Bedrog wil ik het niet noemen. Maar vrijheid? Vergeet niet dat voor de Russen vrijheid betekent dat alles veroorloofd is. Na de val van de Sovjet-Unie is in feite gekozen voor nieuwe slavernij.'
Is Poetin een soort nieuwe tsaar?
'Daar is een term voor: historische promiscuïteit. Uit de geschiedenis plukt hij allerlei dingen die hem uitkomen en creëert daarmee een pseudogeschiedenis. Poetin zet de Rus in de slachtofferrol en daarin zwelgt men. "Wij hebben zo geleden" en "Obama heeft het gedaan", dat hoor je aan de lopende band. Voor dat clichébeeld van de Rus kies ik niet. Geen Russische ziel en geen wodka in mijn boek.'
In uw roman is een afschuwelijk wrede alleenheerser in het land Gazolia, 'Overste' genaamd, die veel op Poetin lijkt. Toch blijkt zelfs hij een geweten te hebben.
'Ook voor hem geldt: hij wordt verteerd door angst. Voor eenzaamheid, en voor zijn eigen volk. Er is een beroemde foto van Poetin bij de verkiezingen in zijn eentje in het Kremlin. Je ziet: die man is bang. Wat grote indruk op hem heeft gemaakt, is de dood van kolonel Khadafi. Die onaantastbare man, die gesteund werd door 95 procent van de bevolking, werd dood gevonden in een rioolbuis! Dat is denk ik zijn ergste nachtmerrie. Dat zal hij niet toegeven natuurlijk, hij is een Russische KGB'er.'
'Tegenover het kwaad moeten we mededogen stellen. In mijn boek heb ik verschillende figuren gestopt die medelijden verdienen. Daarmee is er de mogelijkheid tot verlossing. Zelfs voor de Overste.'
Maar u laat hem Hitler-filmpjes kijken in uw roman. Is dat dan niet 'het Kwaad'?
'Ieder mens verdient verlossing. Ik heb de Overste iets menselijks proberen te geven, zoals Stalin die drie, vier ingangen in zijn slaapkamer had uit angst voor aanslagen. De machtigste man van Rusland, en dan zó paranoïde.'
'Het laatste deel van mijn roman is gebaseerd op een waar verhaal uit 2009. Sergei Magnitsky was boekhouder voor een investeringsmaatschappij en klokkenluider over een grote fraudezaak waarbij magistraten betrokken waren. Hij is gevangengezet en stierf in de gevangenis. Hij is mijn absolute held, maar ook een groot mysterie. Het trof me hard: dit is het Rusland van nu!'
Dat Rusland is ook te zien in de film 'Leviathan' die nu in de bioscopen draait.
'Precies! Het hele rechtssysteem, door en door corrupt, en de Kerk, een verlengstuk van het Kremlin: de twee pijlers waarmee het volk onderdrukt wordt. De film laat ook zien hoe gewone mensen elkaar verraden. Dat zit daar gewoon in de lucht! De film is gesubsidieerd door het Russische ministerie, maar dat is de schijn ophouden naar het Westen. In Rusland mag de film voorlopig niet worden gedistribueerd, zogenaamd vanwege te veel schuttingtaal. En kijk naar de zaak met Aleksy Navalny, de kandidaat-burgemeester voor Moskou en tegenstrever van Poetin. Nu is zijn broer ineens opgepakt! Dat is typisch de Stalintijd: familieleden als gijzelaars.'
Russen kunnen de film wel via het internet zien. Is dat de nieuwe samizdat?
'Wie weet? Ik denk dat Poetin zich niet druk maakt om films en boeken. Wel is na de inval in Oekraïne de populaire popzanger Vasja Oblomov op de zwarte lijst gezet vanwege zijn kritische liedjes. Poetin wil geen mensen die om politieke vrijheid vragen, net zo min als ondernemers die geld willen verdienen.'
Minister van Buitenlandse Zaken Lavrov liep mee op de eerste rij tijdens de Charlie Hebdo-demonstratie in Parijs.
(diepe zucht) 'Ach ja.'
Is het totalitaire kapitalistische Rusland erger dan het communistische?
'Eigenlijk wel. Omdat nu alles in staatshanden is, alles corrupt is en iedereen gekocht kan worden.'
Maria Vlaar ■
Willem G. Weststeijn
Sana Valiulina (Estland, 1964), die inmiddels vijfentwintig jaar in Nederland woont, heeft met haar romans als 'Het kruis" (2000), "Didar en Faroek" (2006) en "Honderd jaar gezelligheid" (2010) een vaste plaats verworven in de Nederlandse literatuur. In haar nieuwste roman, "De kinderen van Brezjnev", beschrijft ze hoe kinderen in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw opgroeien in de Sovjet-Unie en vervolgens, na het uiteenvallen van het land, terecht komen in het kapitalistische Rusland, waar uitsluitend het recht van de sterkste heerst. Het verhaal, dat verschillende hoofdpersonen heeft, is duidelijk gebaseerd op eigen ervaringen en maakt daardoor een authentieke indruk.De beheersing van het Nederlands is wonderbaarlijk goed. De schrijfster heeft een grotere woordenschat dan menig van haar oorspronkelijk Nederlandse collega's. Een indrukwekkende roman die veel lezers verdient. Normale druk.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.