De mars
E.L. Doctorow
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
De Bezige Bij, 2014 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : MAG F 49 |
Jamal Ouariachi
il/pr/02 a
Hoe ziet die kubus eruit?
In algemene zin: als een relatiedrama dat zich ontpopt tot politieke satire, en dat alles vermengd met filosofische bespiegelingen over het bewustzijn.
Meer specifiek: als een dialoog tussen cognitiewetenschapper Andrew en een naamloze ondervrager wiens identiteit gedurende het hele boek schimmig blijft. Aanvankelijk lijkt hij een psychiater te zijn, en Andrew een patiënt die lijdt aan een posttraumatische stressstoornis. Dat mag niet verbazen, want Andrew heeft nogal wat meegemaakt. Samengevat klinkt zijn levensverhaal zelfs behoorlijk melodramatisch: zijn vrouw en hij kregen een kind, dat kort na de bevalling overleed. Er volgde een scheiding, later trouwde Andrew opnieuw, en deze keer was het de moeder die overleed.
Bang dat hij de baby in zijn eentje niet goed kan verzorgen, staat Andrew op een winteravond voor de deur van zijn eerste vrouw, met de vraag of zij hem kan helpen. Ze neemt de baby uit zijn armen en smijt de deur in zijn gezicht dicht. Het is de laatste keer dat hij het kind ziet.
Een vreemde geschiedenis, maar wat vooral opvalt, is hoe vreemd Andrew erover vertelt. Nu eens heeft hij het over 'ik', dan weer spreekt hij in de derde persoon over 'Andrew'. Ook heeft hij sterk de neiging van de hak op de tak te springen, vrij te associëren. Soms komt hij met zulke groteske verhalen aanzetten dat zijn ondervrager voor de zekerheid controleert: "Was dit een droom?" Andrew houdt stellig vol dat hij alles echt heeft meegemaakt.
Variaties op een thema
Lange tijd denk je als lezer met een therapieroman van doen te hebben. Andrew hoort soms stemmen, hij heeft last van suïcidale gedachten, hij laat het woord posttraumatische stress meermalen vallen, en hij noemt zijn gesprekspartner 'meneer de analyticus' of, meestal, kortweg 'Doc'.
Maar Doctorow laat steeds meer onzekerheid het verhaal binnendruppelen. Sommige anekdotes van Andrew roepen vroegere anekdotes in herinnering: het lijkt wel alsof hij variaties op een thema speelt. Zo schiet hem op zeker moment te binnen hoe hij als klein jongetje eens de pop van een speelkameraadje stal. Nadat zijn moeder erachter kwam, bracht hij de pop terug. Het vriendinnetje nam de pop in ontvangst en smeet de deur in zijn gezicht dicht. Op het oog een authentieke jeugdherinnering. Maar wel eentje die verdacht veel lijkt op een scène uit Andrews latere leven, als hij het dochtertje uit zijn tweede huwelijk komt aanbieden aan zijn eerste vrouw. Het is alsof dat wat hij van haar 'gestolen' heeft - het kindje dat mede door zijn toedoen overleed - nu komt terugbrengen.
Variaties op een thema: het heeft er veel van weg dat Andrew de grote trauma's uit zijn leven alleen via de omweg van de fictie kan bespreken. Niet voor niets verwijst hij regelmatig naar leven en werk van de schrijver Mark Twain. Ook Twain verloor een echtgenote en een jong kind. En Twain was iemand die met identiteit speelde. Denk alleen al aan zijn naam, die immers een pseudoniem was van Samuel Clemens. Speelt Andrew ook een spelletje met zijn identiteit? "We pretenderen allemaal, Doc", zegt hij op zeker moment. "Jij ook. Jij vooral. Wat lach je nou? De hersenen hebben tot taak om te pretenderen. Dat is hun functie. De hersenen kunnen zelfs pretenderen niet zichzelf te zijn."
Alles is verdacht
Nu begint ook de rol van die 'Doc' verdacht te worden. Is hij wel een normale psychiater? Of is hij in overheidsdienst? Werkt hij misschien voor de CIA?
Die laatste mogelijkheid begint in de tweede helft van het boek betekenis te krijgen, als Andrew vertelt hoe hij enige jaren na het 'afgeven' van zijn baby door het Witte Huis wordt gevraagd als directeur van de afdeling Neurologisch Onderzoek. Het blijkt een nepfunctie te zijn. Andrew heeft in zijn studietijd in hetzelfde studentenhuis gewoond als de president (die verdacht veel weg heeft van George W. Bush) en in het Witte Huis is men bezorgd dat de pers daar lucht van krijgt. Zolang Andrew veilig opgeborgen in de kelders van het Witte Huis zijn onderzoek verricht, kan hij niet uit de school klappen over het losbandige verleden van de president.
Het klinkt allemaal zeer onwaarschijnlijk, en bij vlagen kolderiek. Maar de slotsom van deze hele episode is het vermoeden dat Andrew uiteindelijk een aanslag heeft willen plegen op de president, en dat hij inmiddels is afgevoerd naar een Guantanamo Bay-achtig oord, waar hij nu verhoord wordt door de persoon die hij Doc noemt.
Het is mogelijk, maar erg onwaarschijnlijk, zoals veel van wat Andrew met Doc bespreekt voortdurend zweemt naar onwaarachtigheid.
Cesuur in de hersenen
Waarom zou Andrew de waarheid niet vertellen? Vanwege zijn trauma? Omdat hij inderdaad een staatsgevaarlijk individu is? Het zou allemaal kunnen. Maar Doctorow heeft nog allerlei andere mogelijke sleutels door het boek heen gestrooid. Zo zijn er nogal wat uiteenzettingen over de neurowetenschap. Op zich niet vreemd: dat is Andrews vakgebied, maar die uiteenzettingen staan er niet zomaar. Zo heeft Andrew het op zeker moment over een "cesuur in mijn hersenen", en later besluit hij een van zijn mini-colleges over het brein met deze woorden: "als je de hersenen doormidden snijdt, functioneren de linkerhelft en de rechterhelft verzelfstandigd verder, zonder van elkaar te weten wat de andere doet".
Zou het zo kunnen zijn dat Andrew een patiënt is bij wie het corpus callosum, de balk die de beide hersenhelften met elkaar verbindt, beschadigd of doorgesneden is? Het kan verklaren waarom hij sommige episodes uit zijn leven op verschillende manieren vertelt: zoals beleefd door de ene, en zoals beleefd door de andere hersenhelft. (Neurologisch klopt dat niet helemaal, maar laten we het zaakje maar metaforisch opvatten.) Duidt hij zichzelf om deze reden afwisselend aan als 'ik' en als 'Andrew'?
Ben ik een computer?
Het kan nog vreemder. Andrew is ervan overtuigd dat wetenschappers op een dag in staat zullen zijn een computer te ontwikkelen die via zenuwactiviteit bewustzijn kan genereren. In zijn wildste fantasieën stelt hij zich daar een Bibliotheek van Babel-achtig apparaat bij voor: een computer die "de code zou kunnen kraken van elke cel van elk menselijk brein en die de doden zou kunnen terugwinnen uit hun ervaringen".
Langzaam krijg je als lezer het idee dat Andrew misschien wel zo'n computer is, en tegen het einde van het boek begint hij zich dat zelf ook af te vragen: "Zeg eens, Doc, ben ik een computer? (...) Ben ik de eerste computer die met bewustzijn begiftigd is?" En later: "Misschien draag ik in mijn hersenmassa het neuronale archief van voorbije tijden mee." Dat zou duidelijk kunnen maken waarom hij zich met verschillende mensen (Mark Twain, de president van de Verenigde Staten) vereenzelvigt: hun herinneringen liggen opgeslagen in zijn geheugen - maar zonder samenhang.
En samenhang, dat is wat het bewustzijn aanbrengt. Je kunt dat proces vergelijken met wat er in dromen gebeurt: vaak bestaan dromen uit een willekeurige verzameling personen, gebeurtenissen, herinneringen. Toch voelt het, tijdens het slapen, alsof er een logisch verband tussen die elementen bestaat. Pas bij het ontwaken spat die logica uit elkaar. Het is dan ook niet vreemd dat Doc regelmatig vraagt of datgene wat Andrew vertelt wel of niet een droom is: zijn verhalen hebben een droomachtige kwaliteit.
Unieke vertelstem
Een traumabehandeling. Een gesprek met een split-brain-patiënt. Het verhoor van een politiek gevangene. Een sf-fantasie. Je kunt met Andrews hersenen vele kanten op, en als het u al duizelt na deze mogelijkheden, maak dan uw borst maar nat: er zijn er nog meer. (Als ik erop wijs dat Doc omgekeerd klinkt als God, op z'n Engels uitgesproken, en dat Doc de eerste lettergreep is van Doctorow - de schepper van dit alles - dan ontstaat er onmiddellijk een compleet nieuwe interpretatie van het verhaal.)
En toch is Andrews hersenen geen onleesbaar boek. Al die schijnbaar onsamenhangende verhaalelementen staan opgeschreven in kraakhelder proza. En ondanks alle vreemde wendingen en onzekerheden verloopt de roman zonder enige hapering. Voor de lezer komt de werkelijke verbijstering pas op het eind, als je beseft dat je met meer vragen dan antwoorden achterblijft. Dat nodigt uit tot herlezen, of in ieder geval terugbladeren langs kernpassages.
Dan nóg blijft de vraag: wat houd je over als alle 'feiten' in deze roman twijfelachtig zijn?
Een vertelstem, een bewustzijn.
Andrews hersenen mag een betekenisdoolhof zijn: de stém van Andrew heeft je vanaf de eerste pagina in z'n greep, afwisselend laconiek en wanhopig. En misschien is dat wel wat een verhaal geslaagd maakt of niet: of het op de juiste toon gebracht wordt, door een vertelstem die boeiend en eigenzinnig genoeg is om een roman lang naar te willen luisteren.
E.L. Doctorow, Andrews hersenen, De Bezige Bij, 172 p., 17,90 euro.
Vertaling: Sjaak Commandeur.
JAMAL OUARIACHI ■
G. Boomsma
Cognitiewetenschapper Andrew steekt een monoloog af tegen zijn psychiater. Hij heeft een negatief zelfbeeld. Waarom hij in therapie is, blijft lang onduidelijk. Zit hij gevangen of vertelt hij vrijwillig zijn persoonlijke waarheden? De tijd blijkt een tombola van gebeurtenissen die zich niets van chronologie aantrekken. Toch gaat het om een glashelder verhaal over een veertiger die de brokstukken van zijn bestaan als een puinhoop beschouwt. Tegelijkertijd is de roman een stil debat tussen neurowetenschappers en filosofen over de vraag of de mens meer is dan een machine. Het sterven van zijn jonge vrouw Briony, op 11 september 2001, is de schok die hem tot een wanhoopsdaad dwingt: het weggeven van zijn baby. Andrew zit klem tussen liefde en schuldgevoel. Deze roman van de bekende Amerikaanse schrijver (1931) stond op de shortlist voor de Man Booker Prize. Vrij kleine druk.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.