De Kozakkentuin
Jan Brokken
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Uitgeleend
|
Atlas Contact, 2013 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : BROK |
31/05/2013
Na het verschijnen van zijn autobiografische roman Mijn kleine waanzin (2004) ontving Jan Brokken van enkele voormalige verzetslieden vertrouwelijke rapporten die een breder licht wierpen op de oorlogsjaren in Rhoon, het dorp waar de auteur geboren werd en een groot deel van zijn jeugd doorbracht. Dit was voor hem de aanzet voor een speurtocht naar de gebeurtenissen die op 10 oktober 1944 plaatsvonden en de regelrechte
aanleiding vormden voor wat hij zelf omschrijft als een ‘oorlogsmisdaad’. Brokken kon voor zijn onderzoek gebruik maken van het dossier dat Bert G. Euser tussen 2005 en 2012 samenstelde rond de zaak. Zelf probeerde Brokken ook met zoveel mogelijk betrokkenen in gesprek te gaan, om zich op die manier een beeld te vormen van wat die bewuste avond werkelijk voorgevallen is. Enkele keren wijst hij erop hoe ver hij daarin is gegaan: ‘Mijn dossier besloeg inclusief de processtukken vierduizend pagina’s. Het aantal vraaggesprekken met nabestaanden en vroegere buurtbewoners liep op tot boven de honderdvijftig’. De feiten op een rijtje gezet: op 10 oktober vindt de Duitse soldaat Ernst Lange de dood wanneer hij tegen een hoogspanningskabel aanloopt die over de weg was gespannen. Een daad van sabotage? Of een toeval, gelet op het feit dat de bewuste draad voordien reeds los hing en door de wind afgewaaid zou kunnen zijn? De Duitse bezetters reageren furieus: zeven Rhoonaren worden de dag nadien zonder voorafgaand onderzoek en lukraak opgepakt en terechtgesteld. Het ‘drama’ van Rhoon is zelfs later, op processen rond de vermeende collaboratie van een aantal dorpsbewoners, nooit grondig onderzocht. Niemand wilde of durfde blijkbaar zijn mond opendoen, want: ‘De mensen woonden daar zo dicht op elkaar dat ze bijna alles van elkaar wisten.’ Brokken laat verschillende hypotheses aan bod komen: Was het een daad van de verzetslieden die uit ideologische motieven handelden? Speelde misschien voor een van de mogelijke betrokkenen persoonlijke wraak mee, omdat zijn vrouw te opzichtig aanpapte met de Duitse militairen? ‘De’ waarheid lijkt niet te achterhalen, de lippen blijven stijf op elkaar gekleefd als het erom gaat een of meerdere mogelijke schuldigen aan te wijzen.
De vergelding leest, hoe nadrukkelijk ook geënt op waargebeurde feiten, als een diepmenselijke roman over de collaboratie. Over de redenen bijvoorbeeld waarom vrouwen en jonge meisjes zich tot de Duitse bezetters aangetrokken voelden, over verzet, over de manier waarop een dorp omgaat met de geheimen die rond de zaak zijn blijven bestaan en waarschijnlijk nooit ten volle opgehelderd zullen worden. Jan Brokken heeft over ‘een dorp in tijden van oorlog’ (let op deze ondertitel: hij heeft het niet over ‘mijn’ dorp) een boek geschreven dat de lezer direct naar de keel grijpt.
[Jooris Van Hulle]
G. Boomsma
Rhoon, geboortedorp van Jan Brokken onder de rook van Rotterdam, was op 10 oktober 1944 het toneel van een verzetsdaad óf een sabotagedaad tegen een paar Rhoonse vrouwen die aanpapten met de Duitse bezetter. Wie legde de onder stroom staande elektriciteitsdraad over de weg, waardoor een Duitse soldaat gedood werd en Rhoon moest lijden onder executies en razzia's? Het is een vraag die Rhoon (het toneel van Brokkens romans 'De provincie' en 'Mijn kleine waanzin'*) tot ver voorbij de Tweede Wereldoorlog bezig hield. Brokkens nauwgezette en niet vooringenomen reconstructie van 10 oktober 1944 brengt op zich niet veel nieuws aan het licht. Hij laat een genuanceerd beeld zien van het verzet. Bovendien toont hij aan dat collaboratie niet altijd is wat het lijkt. Maar Brokken' beeld van Rhoon in de Tweede Wereldoorlog is messcherp. Zeer lezenswaardig historisch verslag van de menselijke kanten van fout en goed! Kleine druk.
Laura Van Baars
ru/eb/22 f
Toen Jan Brokken opgroeide in een naoorlogs domineesgezin in Rhoon, was Mees Wagenmeester daar kind aan huis. Een vrolijke jongen en hartsvriend van Jans oudere broer Bert. Hooguit een ongemakkelijke blik op Dodenherdenking verried dat Mees als peuter zijn vader en oudste broer verloren had bij een gruwelijke vergeldingsactie op 11 oktober 1944. Na de executie werd het huis van de familie en de hele huisraad op twee dekens na door de Duitsers in brand gestoken. Er werd nooit over gesproken.
Brokken had in die jaren waarschijnlijk niet kunnen vermoeden dat de hele toedracht van de dood van vader en zoon Wagenmeester, samen met vijf andere Rhoonse mannen, ooit nog eens uit zijn eigen pen zou vloeien. Maar met het dikke dossier van 185 getuigenverslagen dat hij ontving van historicus Bert Euser, kreeg hij ineens goud in handen. Al die verslagen hadden betrekking op één catastrofe: de dodelijke stroomstoot die een jonge Duitse soldaat na spertijd kreeg van een loshangende elektriciteitskabel (sabotage door het verzet?), de arrestatie van zeven omwonenden als vergelding, hun belabberde verhoor door nazi's van te lage rang en de fusillade van de onschuldige zoons, vaders en echtgenoten op dezelfde dijk waar de soldaat stierf. Brokken reconstrueerde deze gitzwarte Rhoonse oktoberdagen in 'De vergelding' (2013) tot een ragfijn, adembenemend mozaïek van menselijke macht en onmacht, acties en reacties, geluk en domme pech, impulsen en noodlot.
Behalve de Wagenmeesters, worden ook de neven Job en Dimmen de Kooning opgepakt. Job, een puberale pestkop, is de zoon van Aalbert uit de rijkere tak van de familie. Dimmen is een hardwerkende huisvader die de eindjes aan elkaar knoopt. Aalbert slaagt erin zoon Job via een NSB'er vrij te krijgen in ruil voor twee vette varkens (verantwoordelijk Oberleutnant Schmitz was een vreetzak en de Hongerwinter was aanstaande). "Is het verwerpelijk je zoon met twee varkens vrij te kopen?", vraagt Brokken zich af. "Ik zie niet in waarom... Het pijnlijke is alleen dat een andere man als wisselgeld voor de vrijlating van zijn zoon zou dienen." En waarom laat Aalbert zijn armlastige neef Dimmen zitten? De buurt vertrouwt hem niet langer. De rancune over Jobs redding en de dood van Dimmen en fabrieksdirecteur Jacques Pijnacker die in Jobs plaats gezet werd, leiden ertoe dat Aalbert na de oorlog twee weken in voorarrest zit voor moord. Eenmaal vrij (er was hooguit sprake van zwarte handel en collaboratie) gaat hij zich gedragen als een man met een kwaad geweten. Hij vertoont zich nooit meer in de kerk en leest aan tafel niet meer uit de Bijbel. Als Dimmens vader het op zijn sterfbed goed wil maken met zijn broer, verschijnt Aalbert niet. Met Job verschanst hij zich in hun boerderij, tot hij krankzinnig sterft.
Aalbert de Kooning is geen man uit één stuk, niet iemand om zomaar te begrijpen of veroordelen. In die reconstructies van drijfveren toont Brokken zijn meesterschap als geschiedschrijver. Het lukt hem ook bij Dirkje Veth, een opvallend elegante vrouw die door haar man in 1939 wordt achtergelaten met twee dochters en een gehandicapte zoon. Man Arend-Jan groeit in zes oorlogsjaren uit tot een held in de Prinses Irene Brigade, maar Dirkje kan in 1943 de eindjes voor haar gezin niet meer aan elkaar knopen. Ze besluit te gaan schoonmaken voor de Luftwaffe, waar ze gauw opvalt aan een stel Duitsers. Ze biedt haar huis (tot afgrijzen van de buurt) aan voor feestjes van soldaten met Nederlandse meisjes. Ernst Lange, de 17-jarige matroos die sterft aan de losse elektriciteitskabel, komt die noodlottige avond juist bij haar naar buiten. Na de oorlog wordt Dirkje te grazen genomen als moffenmeid en belandt in een strafkamp in Wezep. Arend-Jan scheidt van haar en laat zijn kinderen aan hun lot over. Dirkje leidt nog een loodzwaar leven. Het is moeilijk om voor deze moffenmeid minder sympathie op te brengen dan voor haar als oorlogsheld onderscheiden man.
Rhoon, die kleine gemeenschap onder grote druk, blijkt een uitgelezen decor voor misschien de moeilijkste vorm van oorlogsgeschiedschrijving, namelijk waar collaboratie en verzet, goed en fout, zwart en wit overgaan in grijstinten. Wie gelooft dat die nuance de oorlogsellende relativeert, ziet hier dat dit niet altijd het geval hoeft te zijn: in 'De vergelding' maakt die het lot van de bewoners van de Rijsdijk juist alleen maar tragischer.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.