Philip Guston now
Harry Cooper
Mark Godfrey (Redacteur), Klaus Biesenbach (Redacteur), Kerryn Greenberg (Redacteur), Dirk Snauwaert (Redacteur)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Lannoo, 2010 |
VERDIEPING 4 : BLAUWE TOREN : KUNST : 700 ALYS |
00/00/0000
Een overvloed aan mogelijkheden
Over de politieke poëzie van Francis Alÿs
Het oeuvre van Francis Alÿs ? die in 1959 in België werd geboren maar sinds 1986 in Mexico City woont en werkt ? houdt zich duidelijk op in de politieke sfeer, zij het op een dubbelzinnige en soms zelfs tragische manier. Zijn erg gevarieerde werk, dat onder andere bestaat uit tekeningen, schilderijen, foto's, objecten, performances, acties en video's, wordt namelijk samengebonden door een expliciet engagement met de wereld en hoe die is ingericht. Maar bedrijft de kunstenaar met zijn werk ook zelf politiek, en zou het een artistieke hoofdzonde zijn als dat inderdaad het geval was? Kan zijn vaak als poëtisch omschreven werk ook werkelijk van betekenis zijn in de politieke realiteit, en moet het dat zijn om te slagen in zijn opzet? Of ligt Alÿs' werk, ondanks de bemoeienissen met de sociale en maatschappelijke realiteit, uiteindelijk toch besloten in een autonome artistieke sfeer die hermetisch is afgesloten van de buitenwereld en waarin men dus niets werkelijks tot stand kan brengen? Of overlapt het domein van de poëtische verbeelding net deels met dat van de politieke daadkracht?
Het zijn vragen die verzwegen definities (en dus begrenzingen) van politiek en kunst doen doorschemeren ? vooronderstellingen die mij waarschijnlijk minder helder voor ogen zouden hebben gestaan als ik Alÿs werk niet zou hebben gekend. Net daardoor biedt dat werk voor mij een van de dubbelzinnigste ? en daarom misschien ook een van de boeiendste ? antwoorden op de vraag naar de verhouding tussen kunst en wereld. Beide sferen zijn op een complexe manier met elkaar verstrengeld in 'A Story of Deception' in het Brusselse Wiels, Centrum voor Hedendaagse Kunst. Het is Alÿs' eerste grote overzichtstentoonstelling in ons land, die eerder in het Londense Tate Modern te zien was. Een blik op de tentoonstelling (die nog loopt tot 30 januari 2011) en de bijbehorende catalogus maakt het dan ook niet alleen mogelijk om Alÿs' oeuvre te beschouwen ? wat hem in dit korte bestek, gezien de rijkdom van media, motieven etc. onvermijdelijk onrecht aandoet ? maar ook om na te denken over de problematische verhouding tussen hedendaagse kunst en (politiek) engagement.
klare, onbegrijpelijke beelden
Dat Alÿs' werk een niet te miskennen politieke dimensie heeft, heeft deels te maken met het feit dat hij zich om dat werk te maken vaak letterlijk in de wereld ? die altijd ook politiek is ? begeeft. En dan vooral in de stad, waar die wereld het nadrukkelijkst van al een (al dan niet geslaagd) product is van politieke structuren en beslissingen.
Al van in het begin van zijn carrière maakt Alÿs werken die niet besloten liggen in de galerie of het museum: voor een van zijn eerste acties ('The Collector', 1992) trok hij door de straten van Mexico City terwijl hij magnetisch speelgoed op wieltjes voorttrok, en zo allerlei materialen verzamelde. Deze actie mag net als zijn latere acties dan wel gedocumenteerd zijn op een video, je kan het werk geenszins herleiden tot dat museale 'object': de wandeling van Alÿs bestaat immers uit verschillende componenten: het concept, de actie zelf, de metaforische spanning daarvan, het speelgoedwagentje (aan het begin van de tentoonstelling in Brussel worden overigens verschillende gelijkaardige wagentjes getoond), de reactie van omstaanders, het document (de video), de interpretatie door de toeschouwer... Al die componenten vormen een gelijkwaardig onderdeel van hetzelfde kunstwerk, dat met andere woorden nergens samenkomt en dus geen conceptuele of materiële entiteit vormt.
Het zijn (onnadrukkelijk politiek getinte) acties als deze waarvoor Alÿs allicht het bekendst is, maar in de eerste plaats moet men hem toch ook beschouwen als een beeldend kunstenaar in de engere zin van het woord, als een maker van beelden. Zo getuigen de vele tekeningen en schilderijen die verspreid over heel Wiels te zien zijn, al van het feit dat de acties en video's geconcipieerd zijn als beelden, en dus niet als parafraseerbare boodschappen. In het proces van het schilderen en tekenen, maar ook in het verzamelen van documentatiemateriaal, gaat Alÿs steeds op zoek naar beelden die eenvoudig samen te vatten maar moeilijk te begrijpen zijn, en die de basis vormen voor uitgewerkte ideeën. Alÿs mag zich dan al in politieke sferen begeven, zijn werk vertrekt dus niet van politieke stellingen die vervolgens worden vormgegeven of gevat in metaforen. De kunstenaar begint met de plastische uitwerking van een beeld, niet met een duidelijk omlijnde inhoud.
In het inzichtrijke (hoewel soms ook vrij gratuit associatieve) openingsessay van de catalogus ('Politiek/poëzie') onderscheidt Mark Godfrey, conservator bij Tate Modern, twee processen die een goed inzicht bieden in het hoe en waarom van de beeldende opzet van Alÿs' werk: 'distillatie' en 'proliferatie'. Deze termen maken zijn artistieke strategie niet alleen aanschouwelijk, ze verbinden ook verschillende tendenzen met elkaar. De eerste term kan men betrekken op het feit dat Alÿs bij het concipiëren van zijn acties informatie en concepten 'distilleert' tot beelden met een narratieve dimensie, die in al hun beeldende compactheid gemakkelijk samen te vatten zijn. Anderzijds winnen Alÿs' beeldende acties net door hun concentratie aan metaforisch potentieel en worden ze 'onbegrijpelijk', in de zin dat men ze niet zomaar kan parafraseren of terugvoeren op één betekenis ('proliferatie'). Aan die twee op elkaar inwerkende processen verbindt Godfrey nog tal van gelijkaardige processen op andere niveaus (zo wordt 'proliferatie' onder meer betrokken op de verspreiding van het werk).
Alÿs' acties hebben door de beeldende opzet in de eerste plaats een grote suggestieve en ? om de lastige term dan toch maar te laten vallen ? poëtische kracht. De kunstenaar duwt een groot blok voor zich uit door de straten van Mexico City tot het ijs helemaal gesmolten is ('Paradox of Praxis, 1 (Sometimes doing Something Leads to Nothing)', 1997), hij verplaatst in Lima een berg, samen met 500 vrijwilligers die zijn uitgerust met schoppen ('When Faith Moves Mountains', 2002), hij reist de halve wereld rond om via een alternatieve route de grens van de VS naar Mexico over te steken ('The Loop', 1997)... Het zijn acties die zich, in tegenstelling tot veel politieke acties, niet laten herleiden tot een duidelijke boodschap, en die vaak zelfs nadrukkelijk absurd en zinloos zijn. Ze vragen, door hun onderwerp en de context waarin ze zich afspelen, dan wel duidelijk om politiek gelezen te worden, maar dat betekent niet dat ze een bekende politieke lading dekken. Ondanks hun ambiguïteit blijven de meeste van Alÿs' acties gemakkelijk in ons geheugen hangen, als heldere maar onbegrijpelijke beelden.
Politieke fabels
Net door de compacte vorm, zo stelt Godfrey nog, kunnen de acties gemakkelijk doorverteld en verspreid worden, waardoor ze ook als gerucht kunnen terechtkomen bij toeschouwers. De mondeling verspreide vertelling is dan ook een centraal thema in Alÿs' oeuvre. Zo lezen we in een abecedarium met citaten van de kunstenaar, dat is opgenomen in de catalogus, onder het lemma 'gerucht' dat hij met 'When Faith Moves Mountains' een verhaal en geen object wou aanbrengen in de werkelijkheid. In hetzelfde abecedarium vinden we een citaat dat die behoefte in een ruimer kader plaatst: 'De hoogst rationele samenleving van de renaissance voelde de nood om utopieën te scheppen. Wij, kinderen van onze tijd moeten fabels scheppen.'
Fabels scheppen is ook wat Alÿs in zekere zin doet in zowel zijn acties en performances als in zijn schilderijen en beelden: hij creëert eenvoudige maar suggestieve vertellingen, die in de eerste plaats 'gewoon' een verhaal zijn, en dan pas, in de hoofden van wie dat verhaal aanhoort, een 'stichtelijke' interpretatie krijgen. Die progressie van het object naar de betekenis krijgt op een interessante manier zijn beslag in veel van zijn films, die doorweven zijn met interpretaties van toeschouwers of betrokkenen (in 'When Faith Moves Mountains' bijvoorbeeld de vrijwilligers die mee de berg verplaatsten). Ook de catalogus houdt rekening met het belang van interpretatie: na de algemene schets door Godfrey en het abecedarium, volgen een catalogus met bij elk werk een beeld of een still en een beschrijving (die meestal weinig interpretatief is), en achteraan volgen elf beschouwende teksten van evenveel schrijvers (onder wie Eduardo Aberoa, Francesco Careri, Boris Groys en Lorna Scott Fox), die erg verschillende motieven, sporen en interpretaties volgen.
De proliferatie van verhalen en interpretaties die Alÿs met zijn werk in gang zet, houdt ook een politieke geste in. In de eerste plaats omdat Alÿs' poëtische vertellingen de politieke constructie die de wereld is, in vraag stellen en zo een andere 'realiteit' zichtbaar maken. Door bijvoorbeeld de Mexicaans-Amerikaanse grens via een lange omweg over de oceaan te omzeilen, maakt hij tastbaar dat grenzen menselijke en dus artificiële constructies zijn, die niettemin de werkelijkheid op een bepalende manier vormgeven. Net als de politiek begeeft Alÿs zich met andere woorden op het gebied van de vormgeving van de realiteit, waarmee hij aantoont dat ook politiek een verhaal is, een product van een specifiek soort verbeelding. Hoezeer het politieke bestel ons ook wil doen geloven dat het 'realistisch' is, het is geen ondubbelzinnige afbeelding van de wereld, maar een contingente ordening daarvan. Zoals de Amerikaanse auteur David Foster Wallace ergens schrijft in Infinite Jest, een roman waarin grenzen eveneens een belangrijke rol spelen: 'The world has become a map of the world'.
Alÿs tracht die kaart weer op het niveau van de straat te krijgen. Vaak letterlijk: veel van zijn acties bestaan uit wandelingen door de stad. In een van de interessantste essays uit de catalogus, 'De 1:1 kaart', bekijkt Eyel Weizman Alÿs' werk, en dan vooral zijn actie en de video 'The Green Line' (2004), vanuit het oogpunt van de cartografie. In de video zien we hoe Alÿs door Jeruzalem de historische 'Groene Lijn', de grens tussen het Joodse en Palestijnse gebied, bewandelt en markeert met een druppende verfkan. Het resultaat is een eigenaardig stukje landart (of zelfs een landschapsschilderij) waarin de vorm voortdurend wordt tegengesproken door de realiteit: de lijn die Alÿs achterlaat is grillig en overlapt niet met het werkelijke landschap, noch met de cartografische grens ? die is immers historisch achterhaald en overschreden, en staat bovendien vol obstakels. Weizman: 'De "Groene Lijn" hertraceren en zichtbaar maken komt, wegens Israëls officiële pogingen om ze uit te wissen, neer op het tarten van de bestaande dominante, expansionistische logica van de stad. Als een daad van situationistische action research is Alÿs werk ook een multivalent experiment met een open einde, en met het potentieel om sluimerende en onverwachte situaties in beweging te zetten.' Hij voegt er echter ook aan toe: 'Maar het gaat net niet ver genoeg om de meest fundamentele esthetische-politieke uitdaging aan de stad voor te leggen ? een die ons ertoe zou aanzetten om de logica zelf van iedere opdeling in twijfel te trekken.'
Het absurde
Kritiek zoals die van Weizman snijdt zeker hout, maar laat ook zien dat Alÿs werk wel degelijk een werkelijke impact kan hebben, door aan te zetten om de (politieke) logica die de wereld ordent, in twijfel te trekken. Dat neemt niet weg dat Alÿs zich met zijn
poëtische verzet in een misschien onvermijdelijke maar zeker vermetele positie bevindt. In een voetnoot bij het openingsessay, citeert Godfrey de kritiek van criticus Kester Grant, die stelt dat Alÿs' werk 'symptomatisch zou zijn voor een proces dat volgens hem in 1968 is begonnen: omdat ze echte politieke verandering als onmogelijk beschouwen, trekken kunstenaars zich terug in de veilige sferen van de poëzie.' Godfrey brengt daartegen in dat de poëzie juist verschillende lezingen mogelijk maakt, dus ook die van een 'epische verwezenlijking waaruit echte politieke verandering' kan ontstaan.
Er is echter nog een andere verdediging mogelijk, en dat is dat Alÿs zijn a-politieke autonomie als kunstenaar net ten volle aanwendt om een werkelijk kritisch standpunt mogelijk te maken. Met zijn absurde acties en beelden maakt hij het mogelijk voor de toeschouwer om zich tijdelijk terug te trekken uit een progressief-modernistische, doelmatige wereld. (Denk aan de al vermelde actie met het ijs, of aan het titelwerk van de tentoonstelling, een video uit 2006 waarin de camera voortbeweegt in de richting van een steeds weer wijkende luchtspiegeling). Alÿs stelt zelf 'een gevoel van "betekenisloosheid"' voor ogen te hebben met zijn werk (zie het abecedarium), en vraagt zich daarbij af: 'Kan een absurde handeling een transgressie teweegbrengen die ervoor zorgt dat je de gebruikelijke aannames over de oorzaken van een conflict laat varen? Kunnen dergelijke artistieke handelingen de mogelijkheid tot verandering doen ontstaan? En hoe kan kunst überhaupt politiek betekenisvol blijven zonder een doctrinair standpunt in te nemen of over te hellen naar sociaal activisme?'
Dit citaat legt Alÿs' affiliatie bloot met politieke kunst van vóór 1968. In zekere zin kunnen we Alÿs' preoccupatie met poëtische
betekenisloosheid en het absurde zelfs verbinden met het dadaïstische nihil en een avant-gardistisch verlangen naar een tabula rasa, dat dan een vruchtbare voedingsbodem voor verandering moet zijn (het woord 'dada' staat overigens letterlijk op twee recente schilderijen van abstracte ontploffingen, 'Implosión' en 'Explosión', waarop beide woorden vergezeld gaan van de aanvulling 'en una situación dada.'). Maar Alÿs stort zich niet blindelings in dat niets: hij stelt geen reële vernietiging van bestaande structuren voor, maar creëert een metaforische ruimte waarin de politieke wereld nieuwe vormen krijgt (hoewel 'nieuw' hier relatief is: zo is de mythe van Sisyphus niet ver weg in tal van werken die een bijna oneindige (maar toch hoopvolle) arbeid suggereren, zoals een video van een auto die de helling oprijdt terwijl op de geluidsband een marriachiband repeteert, en telkens weer het gas lost als die band faalt). Die vormen fungeren niet als een Enig Antwoord, maar als een interpretatieve mogelijkheid, en vormen zo een voorwaarde voor een politiek denken dat voorbijgaat aan de bestaande logica. Voor Alÿs is poëzie geen actiemiddel, maar een vorm van verbeelding die zich niet laat opsluiten binnen de grenzen van het politieke realisme of eender welke ideologie.
Een van de sterkste, want dubbelzinnigste werken die te zien zijn in Wiels, is 'Tornado', een video waarvoor Alÿs naar een hoogvlakte ten zuiden van Mexico trok waar veel tornado's voorkomen. We zien de kunstenaar telkens weer proberen om, met de camera in zijn handen, een tornado in te lopen ? een actie waarvoor hij niet alleen moet vechten tegen heel wat fysieke weerstand, maar die door de onvoorspelbare bewegingen van de tornado's ook alleen maar tijdelijk kan slagen. De video is een krachtige fabel over verschillende potentiële onderwerpen, maar misschien ook wel over de tijdelijke betekenisloosheid zelf die Alÿs in zijn werk tracht te genereren, met de tornado als metafoor voor die momentane toestand van absurditeit. Op een gegeven moment zien we vanuit de verte hoe Alÿs een brede tornado in loopt. Dan schakelt de video over op het perspectief van de kunstenaar, gaat de stilte van de hoogvlakte abrupt over in het lawaai van de wind, en bevinden we ons in een troebele, ordeloze werveling van opwaaiend zand. Het is een gewelddadig maar ook euforisch moment van zinloosheid, dat aanvoelt alsof er plots een grote hoeveelheid zuurstof naar je hoofd wordt gepompt, alsof de wereld ruimer is dan voordien en er een overvloed aan mogelijkheden ontstaat. [Koen Sels]
Albert Hagenaars
Catalogus over het werk van Francis Alÿs (º1959, Antwerpen), die al lange tijd in Mexico-City woont. Het boek bestaat uit een inleiding, een reeks uitspraken op alfabetische volgorde, de beschrijving van zestig wereldwijd, maar meestal in Mexico uitgevoerde activiteiten vanaf 1989, een tiental essays inclusief een lang gedicht, alsmede overzichtslijsten. Alÿs gebruikt weliswaar meer media (o.a. fotografie, video, schilderijen en tekeningen), maar is op de eerste plaats een ervaringskunstenaar die het failliet van diverse politieke en economische stelsels blootlegt in eenvoudige, maar vlijmscherpe beelden. Zijn rijkgeschakeerde visuele beschouwingen zijn analytisch in voorbereiding, poëtisch in uitvoering (vooral waar hij bewegingen materialiseert) en mondiaal aansprekend in bereik. Elk verslag is voorzien van data en coördinaten, een uitleg die soms met een citaat begint plus een grote foto en vormt daarmee veel stof tot nadenken.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.