Liefhebben
Elfriede Jelinek
Elfriede Jelinek (Auteur), Inge Arteel (Vertaler)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Querido, 2010 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : MAG F 12620 |
00/00/0000
Het geld spreekt
Het nieuwste prozaboek van Elfriede Jelinek, De contracten van de koopman, heeft als ondertitel: Een komedie over de economie. Maar als de suggestie dat het om een toneeltekst gaat klopt, moet daar toch onmiddellijk aan worden toegevoegd dat dit een wel heel bijzondere toneeltekst is.
Schrijvers, in welk genre dan ook, plegen hun teksten sinds mensenheugenis met allerlei middelen van taalkundige en typografische aard te structureren. Leestekens, zinnen, alinea's, hoofdstukken, delen, maar ook koppen, tussenkoppen en cursiveringen ? dat zijn de uiterlijke tekenen van een interne samenhang. Het zijn ook hulpmiddelen voor de lezer die de tekst moet 'uitvoeren' ? een woord dat voor elke lezer geldt, niet alleen voor de toneel- of filmacteur. Jelinek, ook in haar spaarzame interviews niet altijd het summum van tegemoetkomendheid, schrijft zinnen en gebruikt leestekens, maar ziet tegenwoordig van alle andere structureringsmiddelen af.
De contracten van de koopman oogt als een baksteen, en zo ligt hij de lezer ook op de maag. Het boek is een monoliet, een vrijwel ongestructureerd tekstblok van honderdvijftig bladzijden. Vrijwel, want bij nader toezien blijkt de auteur op drie of vier plaatsen een witregel te hebben ingelast, voor het eerst op pagina 29. Daar is zowaar sprake van een 'koor van grijsaards'. Dat is, afgezien van de anderhalve pagina inleiding ? waarover straks meer ? voor het eerst dat de lezer een genreaanwijzing krijgt, een vermoeden dat de ondertitel van het boek niet figuurlijk of overdrachtelijk bedoeld is. Maar wat nu? Neemt de schrijfster ons in het ootje? Drijft ze de spot met haar lezers?
Een koor of een rei was in het oorspronkelijke Griekse treurspel en het daarop geënte klassieke drama een groep zangers die na elk bedrijf commentaar van buitenaf gaven op de gebeurtenissen op het toneel. Jelineks 'koor van grijsaards' telt, per ongeluk of niet, zeventig bladzijden: dat mag zelfs geen parodie op een koor meer worden genoemd, temeer daar de tekst zich inhoudelijk, stilistisch, qua abstractieniveau of distantie tot de 'gebeurtenissen' niet onderscheidt van de rest van de tekst, de witregel blijkt een volstrekt willekeurige cesuur. Ik zet gebeurtenissen tussen aanhalingstekens omdat er niets, maar dan ook helemaal niets valt aan te wijzen dat op die benaming aanspraak kan maken. Er is geen handeling, geen intrige, er zijn zelfs geen personages, ook geen allegorische.
Dat zou, zo geformuleerd, nog op een radicalisering van de late toneel- of filmteksten van Samuel Beckett kunnen lijken. In werkelijkheid is hier sprake van de radicaalst denkbare breuk met een theatertraditie waarvan Beckett een van de laatste hoogtepunten vormde. De in zijn nadagen minimalistische Franse Ier was een wonder van exactheid en helderheid, die niets aan het toeval of de grillen van eigengereide regisseurs of acteurs overliet. Elke stap, elk rekwisiet, elk woord, ja, elke ademtocht was weloverwogen en voor de uitvoerenden nauwkeurig omschreven. De nieuwlichters die van Clov een vrouw wilden maken of van Krapps laatste band een oorlogsverslag uit Afghanistan, konden rekenen op een streng verdict uit Parijs en als dat niet hielp op juridische procedures.
Elfriede Jelinek daarentegen waait probleemloos mee met de wind die sinds enkele decennia door het eigentijdse theater waait. Ze vindt alles goed, om het even wat regisseurs met haar teksten uitvreten.'De tekst kan op elke willekeurige plek beginnen of ophouden' ? ik citeer uit de inleiding. 'Hoe hij geënsceneerd wordt is om het even, ik stel me voor dat drie of vier mannen hem zo luid mogelijk schreeuwen. Ze hoeven daarbij niet precies te werk te gaan, ik bedoel, ze hoeven niet noodzakelijk altijd in hetzelfde ritme te blijven, er mogen gerust verschuivingen en onnauwkeurigheden optreden, maar asjeblieft niet met opzet! Hij kan ook opgenomen worden en door de toiletten of de garderobe galmen, om het even...'
Dat laten de gezelschappen die zich als aasgieren op het stuk hebben geworpen zich geen tweemaal zeggen. Zelden waren regisseurs zo gretig een nieuw stuk onmiddellijk op de planken te brengen. De reden is simpel. Het gerucht ging dat Jelinek, tot dusver niet bekend vanwege haar scherpe kijk op economische problemen, in de zomer van 2008 een stuk had geschreven waarin de kredietcrisis werd voorspeld die een paar maanden later in Amerika en vervolgens in de rest van de wereld uitbrak! Mooier kon het niet. Als eigentijdse theatermakers immers aan iets behoefte hebben, is het aan actuele thema's.
Bij gebrek aan voldoende nieuw werk over de klimaatcrisis of multiculturele conflicten grijpen zij steeds vaker naar oude teksten of naar beroemde romans of films, ook als ze volstrekt ongeschikt zijn voor het toneel, die ze naar hartenlust verknippen om er hun hoogst actuele kijk op de wereld mee te demonstreren. Meestal komt die erop neer dat ook Shakespeare zich al druk maakte over het oorlogsgeweld in Irak, of Euripides over de achterstelling van moslimvrouwen. In dit type theater weet de regisseur het altijd beter dan de auteur. En voor de regisseur is alles één pot nat. De tekst kan op elke willekeurige plek beginnen of ophouden, dank u. Naar de motieven waarom de dwarse Jelinek zich zo braafjes voegt naar de nieuwe theatermores, kan ik alleen maar gissen.
In Duitsland heeft haar vaste afnemer, Nicolas Stemann, enthousiast gebruikgemaakt van de hem zo gul geboden vrijheid. In Keulen mocht het publiek consumpties meenemen in de zaal en wie zin had af en toe buiten een stukje te gaan wandelen hoefde daarvoor geen plotselinge misselijkheid voor te wenden. Dat het in deze 'komedie over economie' in elk geval niet over een economisch gebruik van theatrale middelen ging, was overigens wel duidelijk: Stemann liet zijn acteurs, voortdurend in de weg gelopen door technici en musici, bijna vier uur lang door Jelineks tekst zwoegen; souffleurs hadden vrijaf, de acteurs lazen hun teksten voor uit het manuscript dat ze in hun hand hadden. Je mocht vooral niet het gevoel krijgen dat hier serieus geacteerd werd.
Valt er, los van deze pijnlijke poging een kennelijk terminale tak van podiumkunst nieuw leven in te blazen, nog iets zinnigs te zeggen over het boek van Jelinek? Niet veel, tot mijn spijt. Jelinek is beroemd geworden met De pianiste (1983). Nooit eerder had een vrouw het gewaagd zo onsentimenteel over seksuele perverse fantasieën te schrijven. De heldin van het boek, een door haar moeder decennialang geterroriseerde pianolerares, bezoekt peepshows en bespioneert hoeren, vooraleer ze haar eigen seksuele frustraties afreageert in een ijzingwekkend beschreven sadomasochistische praktijk. Het boek maakte op mij grote indruk. Jelinek was in één klap een belangwekkend auteur.
Vanaf Lust (1989) gaat ze drastischer te werk. Haar taal wordt vreemder en onsamenhangender. Geen zin die nog vloeiend loopt, verwijswoorden kloppen niet, lidwoorden ontbreken waar ze horen en omgekeerd, vergelijkingen zijn onbegrijpelijk, clichématig, ernaast of ronduit absurd. Het duurt een tijd voor je als (goedwillende) lezer enigszins soepel kunt meebewegen in het ritme van die hortende en stotende, vaak onlogische, gruwelijk redundante of uit elkaar vallende zinnen. Steeds meer maakt Jelinek gebruik van andermans teksten, niet in de vorm van citaat of allusie, ze wil, als ik het goed begrijp, laten zien dat het geen personages meer zijn die min of meer zelfbewust teksten spreken maar dat het om prefab teksten gaat, die gebruikmaken van willekeurige sprekers. In die zwalkende, delirerende stemmen zonder duidelijke identiteit moet de perversiteit, de wraaklust, de hebzucht zelf aan het woord komen.
Zo is het ook in De contracten van de koopman. Nu is het het geld dat spreekt. En die taal is, zoals bekend, abstract en onnavolgbaar. In eindeloos zich herhalende zinnen vol flauwe woordspelingen en associaties (met 'dank aan jullie allemaal, kranten en tijdschriften, dank ook aan mijn geliefde internet') neemt de onoverzichtelijkheid buitensporig toe, alsof de auteur de onoverzichtelijkheid van de internationale geldstromen nog eens wil overtreffen. Daar is geen lezer tegen bestand. Het kan niet anders of hij voelt zich net zozeer bedrogen als de kleine belegger die met waardeloze aandelen zit opgescheept. Misschien is dat ook de bedoeling van de schrijfster. Toch lijkt het me uitgesloten dat haar landgenoot Michael Haneke, die in 2001 een beklemmende verfilming maakte van De pianiste, met een beeldschone Isabelle Huppert in de titelrol, zich nog eens zal wagen aan deze al te duistere, essentialistische en after all gemakzuchtige komedie. [Cyrille Offermans]
J.F. Vogelaar
Begin 2010 werd in Amsterdam het toneelstuk ‘Underground’ gespeeld. De titel hoorde bij een stuk (van Murakami) over terrorisme dat niet doorging en hergebruikt werd voor een toneelstuk van Jelinek. De ene actualiteit viel in voor de andere. Jelinek schreef in 2008, nog voor de grote financiële crisis, haar stuk waar de hoofdrol gespeeld wordt door het Geld zelf, bij monde van banken, directeuren, beleggers, engelen der gerechtigheid enz. Een handeling is er niet en de bewust warrige regie-aanwijzingen passen bij een opmerking van de schrijver dat ook zij, net als de gedupeerden, geen snars van de geldwereld begrijpt. Om analyse gaat het dus niet, daarvoor in de plaats worden er 150 pagina’s slagzinnen en spreuken uit die wereld geciteerd, met dank aan kranten, tijdschriften, internet en jaarverslagen. De eindeloze woordenstroom, voornamelijk holle frasen en tautologieën, mag een weerspiegeling van de windhandel zijn; als het een persiflage is dan toch vooral van het begrip ‘politieke literatuur’. De Oostenrijkse Jelinek (1946, Nobelprijs 2004) heeft ooit beter werk geleverd. Paperback; normale druk.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.