Het boek van hoop : levenslessen voor een mooiere toekomst
Jane Goodall
Jane Goodall (Auteur), Thane Maynard (Medewerker), Gail Hudson (Medewerker)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Contact, 2009 |
MAGAZIJN : NON-FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : 590.2 GOOD |
31/12/2010
Het animale theater
De grote belangstelling voor wildlife tv-programma's bij een breed publiek is sterk vervlochten met onze fascinatie voor de vaak exotische gedragingen van dieren in de ongerepte natuur. Het dier waarvan de gedomesticeerde mens als soort vervreemd is, maar met wie hij dezelfde voorouders deelt langs een lange evolutionaire weg. De idee op zich was een ketterse gedachte voor de achttiende-eeuwse mens, los van de veronderstelling dat dieren over een eigen intelligentie zouden beschikken. Vanuit de menselijke suprematie moest het dier beschouwd worden als niet meer dan een machine, een idee dat later in het mechanicisme van Jacques Loeb en de reflexologie van Ivan Pavlov doorwerkte. Ook van het behaviorisme was weinig heil te verwachten, aangezien de gedragingen binnen een gecontroleerde, vaak mechanische laboratoriumomgeving waargenomen werden. Het was de ethologie, of de gedragsbiologie, die uiteindelijk toeliet om de ware aard van elke beestje te zien.
Ethologie
Charles-Georges Leroy (1723-1789), een erudiet jachtopziener, had de tijdgeest niet mee, toen hij (onder het pseudoniem van een onbekend Duits wetenschapper) in zijn Lettres sur les animaux stelde dat dieren met een open en onbevooroordeelde geest in hun natuurlijke omgeving bestudeerd moesten worden: 'Ik zou willen dat er een complete geschiedenis van een dier was, die ons alles vertelde over zijn wezenlijke karakter, zijn natuurlijke driften, zijn manier van leven, die probeerde hem te bestuderen in alle omstandigheden die een obstakel kunnen vormen voor de bevrediging van zijn behoeften, omstandigheden waarvan de verscheidenheid het dagelijkse leven verstoort en die hem dwingen nieuwe middelen te verzinnen.' Voor de Italiaanse etholoog Giorgi Celli in zijn 'wetenschappelijke biografie' Lorenz, grondlegger van de ethologie moet Leroy als de (miskende) voorloper van de ethologie gezien worden. Een wetenschapstak waarvan o.m. Konrad Lorenz, Niko Tinbergen en Karl von Frisch (die in zijn wetenschappelijk werk nooit het woord 'ethologie' gebruikte) de grondleggers zijn. Samen mochten ze in 1973 de Nobelprijs voor de Fysiologie in ontvangst nemen: 'Voor het onderzoek naar het gedrag van sociale dieren, in het bijzonder de verklaring van de "danstaal" van bijen en hoe jonge vogels gefixeerd raken op hun moeder.' Vooral de decennialange wetenschappelijke samenwerking tussen Lorenz en Tinbergen was bepalend voor de ontwikkeling van de ethologie als wetenschap. Lorenz zelf is vooral bekend van zijn onderzoek naar de inprenting bij pasgeboren ganzen, die in hem een moederfiguur zagen en hem overal volgden.
In zekere zin bestudeert de etholoog wat zich op de bühne van het dierentheater afspeelt, want de oorspronkelijke zeventiende-eeuwse betekenis van het begrip verwijst naar een toneelspeler. Nochtans is het net het vermogen om toneel te spelen wat de mens van het dier onderscheidt, volgens René ten Bos' in Het geniale dier. Sommige vogels mogen tijdens de balts een groot vermogen voor het toneelspel suggereren, hun gedrag moet steeds efficiënt zijn in functie van de overleving van de soort. Een gegeven dat ambigu genoeg bij de mens op de achtergrond dreigt te raken. De koele agressie waarmee de mens in staat is om op grote schaal zijn medemens uit te moorden, zou voor Ten Bos dan ook eerder op het niveau van de ratio dan het instinct moeten worden gezocht. Omdat het mechanisch proces van de ratio de mens zou toelaten om zijn instincten tot zelfbehoud van de eigen soort te negeren. Naast de vraag hoe het gedrag bijdraagt aan de overleving van de soort, bestudeert de etholoog de omstandigheden waarin het gedrag opgeroepen wordt, of het om instinctief of aangeleerd gedrag gaat, of het het resultaat is van een leerproces, en hoe het evolutionair ontstond.
Migratie
Een belangrijk deel van het dierlijke gedrag wordt bepaald door het ritme van de seizoenen en de grillen van de natuur. Sommige dieren zingen het op één plek uit, terwijl andere een migratieproces doormaken om hun jaarlijkse levenscyclus te volbrengen. Het lijkt alsof het wilde dier in staat is om de natuur te lezen als een boek en op het juiste ogenblik migreert om de overleving van de soort te bestendigen. In De trek van de dieren geeft Ben Hoare inzicht in het begrip 'migratie', gestuurd door het ritme van de seizoenen en de drang tot voortplanting. Deze uitgave uit 'De wetenschappelijke bibliotheek'-reeks pakt het onderwerp grondig aan, maar focust toch op de 'Opmerkelijke zee-, lucht en landreizen van dieren'. Daarmee wordt bescheiden ingegaan op de tendens om het extreme en spectaculaire binnen dierenwereld te belichten, zoals in Onze spectaculaire planeet, waarin zes aan migratie gerelateerde grote gebeurtenissen in het dierenrijk aan bod komen. Deze uitgave begeleidt de BBC-serie 'Nature's great events', waarin o.m. de trek in de Serengetisteppe, de overstroming in de Okavangodelta, de zalmtrek in British Columbia en de dooi in het Noordpoolgebied aan bod komen. Hoare maakt een onderscheid tussen nomaden en indringers om de trekkers van de kolonisators van nieuwe territoria te onderscheiden. De verandering van de seizoenen en de drang tot voortplanting zijn de sturende factoren voor migrerende dieren. Timing is daarbij van groot belang en de dieren laten zich graag meevoeren met natuurlijke elementen als golfstromen en straalstromen om sneller hun bestemming te bereiken. Ze maken daarbij gebruik van zichtbare aanwijzingen (bv. zonne- en sterrenkompas) en een oriëntatievermogen waarbij de zintuigen een belangrijke rol spelen. In essentie is migratie een instinctief gegeven dat voor een belangrijk gedeelte genetisch bepaald wordt. Zo kan de ontwrichting van een natuurlijk proces door de klimaatsverandering verregaande gevolgen hebben op een soort. Het trekproces blijft een mysterieus gegeven, dat met behulp van zenders en biochemische analyse steeds meer wetenschappelijk geduid wordt.
Zowel bij Hoare als in de BBC-uitgave Onze spectaculaire planeet is er aandacht voor de zalmtrek in de Stille Oceaan. Zalmen zijn het voorbeeld bij uitstek van anadrome vissen die in zout water leven, maar tijdens de paaitijd stroomopwaarts zwemmen om in de bovenloop van zoetwaterriviertjes kuit te schieten. Daarbij moeten ze heel wat obstakels als watervallen, stroomversnellingen en roofdieren overwinnen. Meestal zijn de zalmen ten dode opgeschreven als ze hun kuit of zaad eenmaal verschoten hebben. Dat is de regel bij de zalm uit de Pacific, waarvan de vette huid tijdens de paaitrek door Noord-Amerikaanse beren afgestroopt wordt om de reserves voor de winterslaap op te bouwen. De paaitrek van de Atlantische zalm (een andere genus) verloopt doorgaans minder spectaculair en een klein percentage van de zalmen keert terug naar de Atlantische
oceaan. Opvallend is dat alle paaiende zalmen steeds terugkeren naar de plaats waar ze geboren zijn en hun eerste levensjaren doorbrengen. Om meer te weten over de Atlantische zalm moeten we aankloppen bij Richard Skeltons The Sea and Back. Deze Britse Research Director van de in 1967 opgerichte Atlantic Salmon Trust combineert memoires en wetenschap om het leven en de evolutionaire geschiedenis van de lokale zalm te vertellen. De Victoriaanse natuurwetenschapper Frank Buckland speelt daarbij een belangrijke rol, wat aan het geïllustreerde boek een negentiende-eeuwse look verleent. De hedendaagse verspreiding van de Atlantische zalm blijft een belangrijke indicator voor de gezondheid van het zee- en rivierwater.
Intelligentie
Intelligentie heeft vele betekenissen, maar toch bestaat er enige schroom om de intelligentie van mens en dier gelijk te schakelen. Nochtans zijn er veel voorbeelden waar dieren zich instinctief intelligenter gedragen dan mensen. Terwijl honderdduizenden mensen verrast werden door de dodelijke tsunami van 2004, had het gros van de dieren tijdig zijn toevlucht gezocht in de heuvels. Sally Boysen groepeert in De slimste dieren van de wereld haar 'verbluffende voorbeelden van dierlijke intelligentie' in zes categorieën: hulpmiddelen, communicatie, imitatie en sociaal gedrag, zelfherkenning in spiegels, getalbesef, dieren en taal, en samenwerking en altruïsme. Het is hier meteen duidelijk dat intelligentie niet enkel vanuit het oogpunt van natuurlijk gedrag bekeken wordt, maar dat er ook behavioristische onderzoeken voorgesteld worden, waarbij gekeken wordt hoe dieren met spiegels, rekenen of taal omgaan. Het gevaar is hier steeds dat intelligentie volgens menselijke maatstaven bekeken wordt. Veel sterker op het natuurlijke biotoop gericht is Martha Holmes' en Michael Guntons BBC-boek Life: Extroadinary Animals, Extreme Behaviour, dat de gelijknamige televisiereeks begeleidt. In een negental hoofdstukken worden onder meer vissen, reptielen, zoogdieren, primaten en 'warmbloedige jagers' samengebracht om hun intelligente gedragingen in functie van de biotoop en de overleving van de soort te verklaren. Een van die jagers die flink wat aandacht krijgt, is de orka, waarvan specifieke familiegroepen speciale technieken ontwikkelden om de gewenste prooien te vangen. Zo bijvoorbeeld ontwikkelden bepaalde orka's een zwemtechniek om door de branding heen zeehonden van het strand te plukken. Het boek zelf vertelt hoe orka's via een ondiep kanaal van een veertigtal meter jonge zeeolifanten uit een getijdepoel van Sea Lion Island (Falklands) sleuren (soms na ze met zelfgemaakte golven van de oever te slaan) om ze dan in volle zee weer los te laten en van opzij te rammen (de jonge zeeolifant kan een volwassen orka verwonden) en op te peuzelen. Een ander voorbeeld is hoe orka's aan de winterkust van Antarctica de grootte van een ijsschots met daarop een zeehond inschatten om dan synchroon in groep zijdelings onder de schots te zwemmen, zodat de zeehond van de ijsschots gespoeld wordt. Zo wordt geïllustreerd hoe onafhankelijke groepen van orka's speciale jachttechnieken ontwikkelen, aangepast aan de lokale omstandigheden, die ze in een leerproces aan hun jongen overdragen. Onder orka's bestaan trouwens zowel sedentaire als migrerende groepen in functie van het dieet waarin ze zich gespecialiseerd hebben, van walvissen tot pinguïns.
Bestiarium
Achter al de kennis die beschikbaar is over het gedrag van verschillende diersoorten gaan vaak jarenlange onderzoeken vooraf. Een fractie daarvan sijpelt door naar het brede publiek dankzij de populariteit van wildlifeprogramma's en --boeken. Een van de invloedrijkste pioniers van het genre blijft de krasse tachtiger Sir David Attenborough, wiens Life-trilogie (Life on Earth ('Het leven op aarde'), The Living Planet ('De levende planeet') en Trials of Life ('Beproevingen van het leven')) een mijlpaal was in de ontwikkeling van het genre. Attenborough vertegenwoordigt ook een stuk Britse televisiegeschiedenis aangezien hij van in het prille begin voor het medium werkte. In 2009 werd hem gevraagd een wekelijkse reeks van Life Stories te brengen op de radio, waarvan de eerste vijf maanden gebundeld en geïllustreerd werden in het gelijknamige boek. Een waar bestiarium, wat nog meer geldt voor The Bedside Book of Beasts van Graeme Gibson. Daarin wordt een cultuurhistorische bloemlezing gebracht over de relatie tussen jager en prooi, die de hele evolutie van het dier sterk bepaald heeft: 'the survival of the fittest'. Natuurlijk houden deze teksten sterk verband met de evoluerende visie van de mens op het dier, de menselijke geschiedenis en de manier waarop de mens in de loop der jaren het dier afbeeldde. Een achttal hoofdstukken als 'Echoes of a working Eden', 'Death's golden eye' en 'Ceremony of innocence' bundelen een variatie van tekst(fragment)en, van mythe over literatuur tot wetenschap. Het zijn de uitgestorven en bedreigde dieren met hun sterk mythische karakter die wegen op het toekomstbeeld van de biodiversiteit op aarde. Nochtans draagt de Britse ethologe Jane Goodall een boodschap uit van Hope for Animals and Their World (vert. Hoop voor dier en wereld). Daarin heeft ze het met medeauteurs Maynard and Hudson over de manieren waarop bedreigde diersoorten gered worden van uitsterven. Sommige worden vanuit gevangenschap gekweekt en geleidelijk opnieuw vrijgelaten, andere worden net op het nippertje van uitsterven in het wild gered, nog andere worden na veel inspanningen van de bedreigde lijst gehaald, en nog steeds worden er nieuwe soorten ontdekt of lang uitgestorven gewaande soorten herontdekt. Na meer dan een kwarteeuw veldonderzoek bij de chimpansees heeft Goodall zich sinds 1986 opgeworpen als een voorvechter van natuurbescherming overal ter wereld. Het boek is een resultaat van de vele reizen en lezingen die ze sindsdien ondernomen heeft en pleit voor een actieve deelname aan dit hoopvolle wereldwijde project. Het verschil tussen een in het wild levend exemplaar en een opgezet relict is vaak terug te brengen op de inzet van een handvol mensen. De website janegoodallhopeforanimals.com bevat een schat aan materiaal dat het boek tot een veelvoud zou laten uitdeinen. [Kris van Zeghbroeck]
Drs. F.A. van der Helm
De beroemde chimpanseeonderzoekster Jane Goodall beschrijft beschermingprojecten rond bedreigde diersoorten over de hele wereld. Haar uitgangspunt is optimisme en hoop ondanks alle sombere berichten over uitstervende soorten. Zij heeft in dit boek verhalen verzameld die wél goed aflopen. Want er zijn mensen die de moed niet opgeven en erin slagen de laatste exemplaren te beschermen of de soort in gevangenschap te laten voortbestaan. Zonder haar ogen te sluiten voor realistische bedreigingen probeert Goodall hoop en daadkracht te generen met haar boodschap. Als wereldreizigster kan zij boeiende inkijkjes in veldwerk leveren, over dertig diersoorten, Japanse kuifibis tot Vancouvermarmot en reuzenpanda, met details over de toegewijde harde werkers daarachter. Met overdenkingen over natuurbescherming en tips voor eigen actie. Met zwart-witfoto’s. Lijvige uitgave voor geïnteresseerden in achtergronden van natuurbescherming. Kleine druk.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.