Vertelkunst in de bijbel : een handleiding bij literair lezen
Jan Fokkelman
Jan Fokkelman (Auteur)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Sun, cop. 2009 |
MAGAZIJN : NON-FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : 226.4 FOKK |
31/12/2010
Tegengif tegen uitgeholde taal
Zich terugtrekken met deze vertaling van Het boek Job betekent aan den lijve ondervinden hoe de afstand van ongeveer 2500 jaar die ons van het ontstaan van dit gedicht scheidt, tot nihil wordt herleid: één voor één verdampen alle vooroordelen die je sowieso tegenover een Bijbeltekst hebt, en plots zie je jezelf geplaatst tegenover een kunstwerk van de hoogste orde ? een maalstroom van taal, die bovendien geschraagd blijkt door een structuur van bijkans wiskundige precisie en schoonheid, springlevend, urgent, subversief en uitdagend, en uitmuntend op alle niveaus van de tekst.
De verdienste van vertaler Jan Fokkelman, hebraïcus en literatuurwetenschapper, kan niet worden onderschat. Fokkelman heeft al van bij het begin van zijn lange academische carrière komaf gemaakt met de historisch-kritische benadering van Bijbelteksten, die volgens hem een 'hardnekkige weigering [is] te luisteren naar de tekst zelf, een weigering in weerwil van de primaire eigenschap van de tekst dat hij een sprekend subject is zodra iemand hem het oor leent.' Zijn literair-technische benadering is een vorm van Bijbelwetenschap die haar object niet als een te ontleden lijk behandelt, maar in een creatieve wisselwerking treedt ? met een subject dat dat ook toelaat, zich dan opricht uit het stof van eeuwen traditie, zich bevrijdt uit de bekrompen blik van het fanatieke atheïsme
? en ademt.
Wie is nooit vastgelopen in Het boek Job, die heftig-emotionele, weerbarstige woordenbrij, waar maar geen eind lijkt aan te komen? De lange klein gedrukte kolommen tekst, zoals die in onze bijbels staan, doen geenszins vermoeden dat het hier om poëzie gaat en het is ronduit verbijsterend dat degenen die het wel weten (vertalers, specialisten...), nooit de evidente gedachtesprong hebben gemaakt Het boek Job (én de andere Bijbelse poëzie) als poëzie te lezen. Fokkelman heeft met zijn literair-wetenschappelijk werk de conventies, de spelregels, de poëtica van deze dichtkunst herontdekt en de resultaten van zijn onderzoek nu voor het eerst toegepast in een baanbrekende vertaling.
Een Bijbels gedicht bestaat uit 'cola' (halfverzen), verzen, strofes en stanza's, en het is een wereldprimeur dat in deze vertaling die eenheden typografisch zichtbaar zijn gemaakt: de stanza's zijn genummerd met Romeinse cijfers, de strofes zijn van elkaar gescheiden door een witregel, de cola springen in. Aangezien elk van die eenheden een eigen compositorische dynamiek bezit ? een kunststuk op zich ? is de articulatie ervan onontbeerlijk om de gedachtegang van het gedicht in al zijn finesses te kunnen volgen. Bovendien heeft de dichter de proporties tussen de formele lagen van zijn gedicht nauwkeurig in het oog gehouden: iedere eenheid is geteld (tot zelfs de lettergrepen toe!) en in elk gedicht is gestreefd naar een numerieke perfectie in al zijn geledingen. En het begint je pas echt te duizelen wanneer je beseft dat dat fenomenaal gevoel voor proportie, voor prosodie, volledig ten dienste is gesteld van de inhoud en de expressie van het gedicht. Deze 'Job', met Fokkelmans inleiding en aantekeningen als onmisbare gids, heeft mij als nooit tevoren ervan doordrongen dat vorm inhoud genereert en dat je zonder een zekere competentie inzake structuur en stijl overgeleverd bent aan je eigen vooroordelen, die je dan domweg in de tekst projecteert.
Job is ahistorisch en acultureel ? Job is zelfs geen jood. Hij vertegenwoordigt de open wond, de blinde vlek waar de mens altijd met een grote boog omheen is gelopen: het onschuldige lijden, het lijden dat ontmenselijkt.
Job, die 'integer en oprecht' is, 'godvrezend en het kwade vermijdend', wordt ? met de goedkeuring van God ? het proefkonijn van een gruwelijke test van de Aanklager. In een opeenvolging van razzia's en natuurrampen verliest hij zijn talrijke bezittingen, zijn kinderen, zijn personeel, en hij wordt zelf getroffen 'met kwaadaardige zweren'. Zal hij nog vasthouden aan zijn integriteit? Zal hij God niet vervloeken nu hij als mens verpletterd is en door iedereen verlaten, verstoten en bespot? Natuurlijk sympathiseren we onmiddellijk met Job en misprijzen we de weddenschap tussen God en de Aanklager ? en daarmee laat deze schrijver ons iets doen wat we nooit doen: kijken en denken vanuit het nulstandpunt van iemand wiens conditie niet meer menselijk te noemen is.
Drie vrienden vervoegen de held om hem te troosten en dan barst een weergaloos debat los in verzen, over God, de wereld en de mens. Wat de troost van de vrienden met het lijden van Job doet, is gelijkaardig aan wat gedurende eeuwen met het gedicht zelf is gebeurd en wat met het lijden van alle vermorzelden tot vandaag de dag gebeurt: het wordt aan het oog onttrokken door theologisch-ideologisch gezwets. Job spreekt in het lijden, het discours van zijn troosters gaat over het lijden. Job heeft dat gauw genoeg door, en ervaart hun troost als een hem toedekken met een zerk: 'Hoe lang kwellen jullie mijn persoon en bedelven jullie mij onder woorden?' In het wereldbeeld van de vrienden is lijden een straf van God; hun troost is het eisen van een bekentenis. God tuchtigt en brengt op het goede pad. God heeft de wereld ? het maatschappelijk bestel dat wordt vertegenwoordigd door de vrienden ? rechtvaardig ingericht. Job blijft echter zweren bij zijn onschuld, wat enorm bedreigend is voor elke culturele orde. Onder druk van het felle debat, vanuit het perspectief van zijn agonie, ontpopt Job zich tot een iconoclast van ideologische en theologische denkbeelden. Zijn tirades tegen God zijn niet los te zien van zijn bijtende maatschappijkritiek en daarmee verschilt hij dag en nacht met de Griekse helden, die zich uiteindelijk altijd neerleggen bij het abstractum 'noodlot'. Job beseft hoe beschaving zichzelf beliegt door het afschuwelijkste lijden consequent te negeren ? te problematiseren, weg te fotograferen ? en maakt zijn situatie universeel omwille van de handhaving van een zo subversieve waarheid:
Aarde, bedek mijn bloed niet!
Er mag geen bergplaats zijn voor mijn noodkreet!
En toch, nu ook is er voor mij een getuige in de hemel
en een verdediger daar in de hoogten.
Zoals de troosters Job bedelven onder hun woorden, zo dreigt hier de aarde zijn woorden te bedekken. Het tweede vers verbindt dat bedekken met zijn tegendeel: de hoop dat iemand hem het oor leent, erover getuigt, hem verdedigt. Ondanks zijn ongemeen harde, soms sarcastische uithalen naar God ('Leven en loyaliteit hebt U mij aangedaan'!) houdt Job de hemelpoorten open en dat is zijn enige mogelijkheid om zijn menselijkheid te bewaren en ? ondanks alles ? zijn integriteit radicaal te herbevestigen als enige alternatief voor de ontaarde taal van de werkelijkheid.
De hemelpoorten bevinden zich echter diep in de taal, in de levende taal, in het poëtische woord. In een andere strofe legt de dichter zijn programma in de mond van zijn etterende held, een programma dat pas navolging gekend heeft bij de grote dichters van de gruwelijke twintigste eeuw, namelijk een stem geven aan zij die geen stem meer hebben, getuigenis afleggen over wat de aarde gewoon is te bedekken:
O, als mijn woorden toch werden
[opgeschreven!
O, als ze op een rol werden gegrift,
met een stift van ijzer en lood
voor altijd uitgehouwen in de rots!
En onmiddellijk daarna, in de volgende strofe, die schijnbaar van onderwerp verandert: 'Maar ik ? ik weet: mijn bevrijder leeft / en hij zal ten slotte tegen het stof opstaan'. Het probleem God wordt een levende paradox: 'laat hij scheidsrechter zijn tussen mens en God'.
Ik kan het niet laten om nog het fenomenale gedicht 'Jobs eindoordeel over de wijsheid' te vermelden, 'een diepzinnige exercitie in epistomologie', waar onze dichter de wijsheid dialectisch ontmantelt 'met de middelen van (het genre) wijsheid'. En dat hij Hegel niet nodig had om de dialectiek tot in de puntjes te beheersen, bewijst de structuur van de drie daaropvolgende gedichten, waar systematisch denken en creatief schrijven elkaar versterken. Ook kan ik nog uitweiden over de taalvirtuositeit van de dichter, zijn beheersing van de ironie, zijn ontwrichtende humor en nog zoveel meer dat maakt dat dit boek een krachtig tegengif vormt tegen de uitgeholde taal waarin wij ? onder het juk van een de wereld opslokkende Ideologie ? bloedeloos leven. Door het literair genie dat aan de Bijbel ten grondslag ligt, te herontdekken én naar voren te halen, heeft Fokkelman heeft een compleet nieuwe standaard in het Bijbelvertalen gevestigd. Zonder meer een prestatie van wereldformaat. [Dieter Clarisse]
C. Bergström
Het bijbelboek Job gaat over het lijden, over onschuldig lijden. Job staat maatschappelijk hoog in aanzien. Ook in moreel opzicht is hij een hoogstaand mens. De bijbel noemt hem rechtvaardig. Desondanks overkomen Job de meest verschrikkelijke dingen. Armoede, tegenslagen, ziekte en dood (van zijn kinderen) zijn zijn deel. Hoe kan God dat toelaten als hij een goede God is? Zijn vrienden proberen die rampen te verklaren uit Jobs eigen schuld, maar Job houdt vast aan Gods rechtvaardigheid. Hij blijft daarop vertrouwen. Jan Fokkelman heeft een prachtige literaire vertaling van dit bijbelboek gemaakt, waarbij hij rekening houdt met de poëtische structuur van dit grote gedicht, bestaande uit 1005 verzen. Fokkelman is gespecialiseerd in de bijbelse poëzie, waarvan hij met name de structuur geanalyseerd heeft. In zijn inleiding legt hij uit hoe halfverzen en strofes hun rol spelen in het geheel van het gedicht. Het boek is gebonden uitgegeven, bevat registers en een uitvoerige toelichting. Geschikt voor hen die zich uitvoerig willen verdiepen in de bijbelse poëzie en voor gewone poëzieliefhebbers.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.