De maakbare mens : tussen fictie en fascinatie
Bert-Jaap Koops (Redacteur), Christoph Lüthy (Redacteur), Annemiek Nelis (Redacteur), Carla Sieburgh (Redacteur)
Beschikbaarheid en plaats in de bibliotheek
ARhus - De Munt magazijn
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Bakker, 2009 |
MAGAZIJN : NON-FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : 600.9 MAAK |
Besprekingen
31/12/2009
In deze leerrijke bundel buigen 12 zelfbenoemde topwetenschappers zich over de 'maakbare mens'. De auteurs zijn allemaal lid van De Jonge Akademie, een organisatie die in 2005 in Nederland werd opgericht en die voor een breed publiek een realistisch beeld van wetenschap wil ophangen. Elke auteur benadert 'de maakbare mens' vanuit de eigen expertise. Hun filosofische, antropologische, historische, medische, juridische, technologische en literaire beschouwingen vullen elkaar aan, verhelderen het debat en leveren verschillende interessante inzichten op.
Over het begrip 'de maakbare mens' bestaat geen eensgezindheid. Het wordt gebruikt voor een breed en heterogeen scala aan hedendaagse praktijken en keuzes, die zich vaak afspelen tegen een achtergrond van een sterke maar abstract blijvende dreiging. De maakbare mens spreekt aan en beangstigt, en is dan ook een geliefkoosd onderwerp voor fictie, van Frankenstein tot 'Galactica'. Verbeelding en wetenschap bevruchten elkaar wederzijds, maar de laatste decennia lijken ontwikkelingen in de neurochirurgie, cosmetische chirurgie, cybernetica, biotechnologie, genetische manipulatie en zaken als klonering en nanotechnologie, de droom of nachtmerrie almaar realiseerbaarder te maken. Wat is echter feit en fictie? Hoe maakbaar is de mens? Is hij een bedreigde diersoort? Kan en mag dat allemaal zomaar? Moeten er niet dringend grenzen gesteld worden?
'De maakbare mens' is een beetje een misleidend begrip. Het gaat immers niet om maakbaarheid van de mens in zijn geheel, maar om zijn verbetering, perfectionering of opwaardering. Dan nog dekt de term echter verschillende ladingen, zoals het verbeteren van bestaande functies (cosmetica of doping), het vervangen of uitbreiden van lichamelijke onderdelen (orgaantransplantatie, cyborg), het bijsturen en selecteren van voortplanting, en methoden om menselijk gedrag te sturen. De discussie over menselijke maakbaarheid loopt vaak hoog op. Er staat ook veel op het spel, van mensbeeld tot levensbeschouwing. De auteurs proberen het debat een beetje te ontmijnen door middel van een historisch-filosofische benadering. Daaruit blijkt dat onze verwachtingen en angsten een lange voorgeschiedenis hebben en minstens ten dele teruggaan op enkele filosofische misvattingen.
Homo sapiens is een allesbehalve onveranderlijke soort. De mens is ontstaan en geëvolueerd door natuurlijke en seksuele selectie. Die evolutie duurt nog altijd voort. De mens is een werk in uitvoering. Hij past zich aan zijn natuurlijke en sociale omgeving aan en zet die meer dan andere diersoorten naar zijn hand. Hij maakt kleding, bouwt onderkomens, dirigeert water, legt wegen aan, hij teelt en kruist plant en dier, bedenkt en vervaardigt gereedschap en ongeziene hulpmiddelen. Mensen hebben van oudsher niches geconstrueerd die hun overleving en voortplanting bevorderden, en op die manier hebben ze ook hun verdere evolutie mee bepaald. Want als de omgeving verandert, veranderen ook de (in die omgeving) optimale kenmerken van het organisme, en worden andere genen de favoriet van natuurlijke selectie.
Mensen sleutelen ook op meer directe en sterk gevarieerde wijze aan zichzelf: ze kleuren en versieren hun lichaam, rijgen het in, disciplineren en verminken het, vermageren of verdikken naargelang de mode. Ons beeld van het ideale lichaam schommelde in de in de loop der tijd nogal van het ene naar het andere uiterste. Mollige en dikbuikige lichamen die een halve eeuw geleden bewonderd en gerespecteerd werden, worden "nu met overheidsgoedkeuring naar de kunstmatige sportvelden van de fitnesscentra gezonden om te vermageren". Bouwen aan het lichaam is onderdeel geworden van de algemene cultuur. We fleuren en lappen het op, met oor- en tepelring, allerhande hulpstukken en chirurgie. Het ontzag voor het lichaam is weg: het is niet langer de tempel van de Heilige geest, maar een machine waarin we wonen en die ons van de ene naar de andere plek moet brengen.
Ook wat voortplanting betreft, is er veel veranderd. Dankzij nieuwe middelen en technieken ? condoom, spiraaltje, chemische anticonceptiva, abortus, kunstmatige inseminatie, in vitro fertilisatie, pre-implantatie en genetische diagnostiek... ? is ze reguleerbaarder geworden. Onze houding en oordelen veranderden snel mee. Waar Louise Brown, de eerste reageerbuisbaby, in 1978 nog een toon- of schrikbeeld was van de 'gemaakte' mens, daar worden ivf-kinderen nu als tamelijk normaal gezien. De grens van 'onnatuurlijke voortplanting' lijkt verschoven naar embryoselectie. Het is niet onwaarschijnlijk dat over nog eens dertig jaar ook dit ingeburgerd zal zijn en men zich alleen nog druk maakt over directe genetische manipulatie.
Het tweeledige begrip 'de maakbare mens' weerspiegelt het spanningsveld tussen technologie (maakbaarheid) en mens (natuurlijkheid). Het eerste lid staat haaks op het tweede, lijkt het geweld aan te doen, het wezen van de mens te bedreigen. Het is echter verre van duidelijk wat 'natuurlijk' is en of de mens überhaupt een essentie heeft. Het pad van de natuur heeft hij in elk geval al lang verlaten. Hij is zijn eigen project geworden, sleutelt en knutselt voortdurend aan innerlijke en uiterlijke omgeving. Het lichaam wordt gevoed, getraind, beschermd en hersteld, geoptimaliseerd en uitgebreid, verbeterd en aangepast. De mens is een gedomesticeerd dier, een huisdier.
De tegenstelling tussen 'natuurlijk' en 'kunstmatig' is veel minder duidelijk dan veelal aangenomen wordt. Mensen zijn gesocialiseerde wezens die opgroeien in een bepaalde cultuur, een niet-natuurlijke omgeving dus. Mensen worden mee gemaakt door conditionering, opvoeding, pedagogische, religieuze, ideologische en politieke indoctrinatie. Elke samenleving probeert via onderwijs, wetten en economie burgers op maat te produceren. Een maakbaarheid die zo goed als nergens ter discussie staat.
Sommige toekomstgerichte wetenschappers en denkers verwachten dat de biotechnologie alleen de hoogstaande kwaliteiten van de hedendaagse menselijke natuur versterken zal. Transhumanisten zijn ervan overtuigd dat de huidige mensheid niet het eindpunt van de evolutie hoeft te zijn, dat de mens best veel intelligenter, geleerder, beminnelijker en rijker aan beschouwende en esthetische ervaringen kan worden. Andere denkers waarschuwen met Francis Fukuyama voor ontmenselijking en onmenselijkheid.
In deze bundel proberen de auteurs de waarschijnlijkheid van die toekomst- en angstbeelden na te gaan, en wat ze voor mens en maatschappij inhouden. Hoe meer mogelijkheden er komen om mensen te repareren, hoe belangrijker het wordt er vlug bij te zijn als zich een afwijking of stoornis voordoet. Dat vereist meer ? zelfs een bijna constante ? (zelf)controle, meer controleapparatuur en meer doktersbezoek. Lichaam en gedrag zullen steeds meer geobserveerd, gecontroleerd en gedisciplineerd worden.
Verwacht wordt dat ook de levensverwachting van de mens verder zal toenemen, bovenop het nu al waarneembare effect van veranderde omgevingsfactoren zoals verbeterde voeding en hygiëne. Hierdoor zal de subjectieve waarde van een mensenleven nog vergroten en dat zal tot extra risicomijdend gedrag leiden. Nog meer kinderen die naar en van school gereden worden.
Interessant en leerrijk ook is de bijdrage over biomaterialen die op termijn alle niet afbreekbare synthetische materialen moeten vervangen. Veel wordt bv. verwacht van synthetisch spinrag. Boeiend en confronterend zijn de juridische vragen rond het verschijnsel maakbaarheid. Kinderen met een gebrek veroorzaakt door een keuze van hun ouders tijdens of direct na de zwangerschap, zouden in theorie hun ouders aansprakelijk kunnen stellen. Dat gebeurt niet omdat we van oordeel zijn dat ouders mogen kiezen in functie van persoonlijke inzichten en levensovertuiging, en dus geen 'foute' keuze kunnen maken. Het is echter niet ondenkbaar dat er een tijd komt waarin afwijkingen van het meerderheidstandpunt door sommigen, kinderen en verzekeraars of de maatschappij in haar geheel, worden veroordeeld als onverantwoorde risico's waarvoor men dan maar zelf moet opdraaien.
Ook de andere bijdragen in deze bundel scherpen het denken aan. Jammer alleen dat zo goed als geen aandacht wordt besteed aan vroegere wetenschappelijke ideeën over de maakbaarheid van de mens. Het weinige dat de auteurs over eugenetica schrijven is stereotiep, onvolledig en grotendeels onjuist. Ze gaan ook onvoldoende in op de vraag die toen al aan de orde was, nl. wie selecteren en manipuleren zal, en met welk menstype en welk toekomstbeeld voor ogen. [Gie van den Berghe]
Dr. W. van Delden
In een dertiental hoofdstukken geven verschillende auteurs een visie op de mogelijkheden voor het 'verbeteren' van de mens in de toekomst. De schrijvers zijn jonge wetenschapsbeoefenaars, zowel uit alfa-, bèta- als gamma-wetenschappen, die deel uitmaken van De Jonge Akademie, een select gezelschap van veelbelovende jonge wetenschapsbeoefenaars binnen de Koninklijke Akademie van Wetenschappen. Veel biologische en medische onderwerpen komen aan de orde, zoals verlenging van de levensduur, kosmetisch plastische chirurgie, prenatale diagnostiek en medische hulpmiddelen. Maar ook verschillende juridische en ethische aspecten worden behandeld. Zo is een origineel en gevarieerd boek ontstaan dat, hoewel noodzakelijkerwijs wat speculatief, voor een breed publiek van geïnteresseerde lezers een boeiend beeld geeft van de mogelijkheden en onmogelijkheden om de mens in de toekomst in positieve zin te veranderen. Met literatuuropgaven per hoofdstuk, personalia van de auteurs, illustraties in zwart-wit en een katern kleurenfoto's.
Suggesties
Krijg een e-mail wanneer dit item beschikbaar is
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.