Wederzijds
Kees 't Hart
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Querido, 2008 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : HART |
31/12/2008
Wie vreesde dat het licht van Simon Vestdijk in de Nederlandse letteren gedoofd was, kan met enige opluchting de nieuwe roman van Kees 't Hart lezen. De keizer en de astroloog gaat niet alleen over de rituele heropvoering van belangrijke momenten, het is ook stilistisch een nauwgezette, bijna dwangmatige, rituele imitatie van de schriftuur van een belangrijke auteur. Bovendien zijn personages, thema's en gebeurtenissen voor een groot deel ontleend aan het oeuvre van Vestdijk.
De hoofdfiguur van dit boek heet Simon, is geboren op dezelfde dag als Vestdijk (17 oktober 1898), studeert psychiatrie en schrijft net als zijn literaire voorbeeld over astrologie in het tijdschrift 'Urania'. Simon is een systeembouwer die systemen des te mooier vindt naarmate ze verder van de realiteit afstaan. Ze moeten uitzoomen en een blik op de grote samenhang tonen, niet inzoomen op de kleine en precies daardoor ontnuchterende werkelijkheid. Voor het inzoomen heeft Simon zijn 'godjeswanen', hallucinaties waardoor hij kan binnendringen in dingen en mensen. Hij kan in het hoofd, het verleden en de toekomst van mensen kijken, en achter het kleinste ding ziet hij een eindeloos netwerk van samenhangen die zijn wereld tegelijkertijd vermoeiend en briljant maken. Zoals hij niet helemaal gelooft in de astrologie, maar ze toch als systeem en houvast koestert, zo gelooft hij ook niet helemaal in zijn wanen, maar wil hij ze behouden omdat ze hem een gevoel van macht en beheersing schenken.
Via de hoogleraar Godefroy ontvangt Simon een uitnodiging om aan het hof van keizer Wilhelm II zijn kennis van de sterren te etaleren. Dat is tenminste de officiële reden van de invitatie. In feite wil de keizer Simon testen als mogelijke echtgenoot voor Marielotte, een ongehuwd Duits dienstmeisje dat zwanger is. Marielotte en Simon worden verliefd op elkaar, wat de lezer van Vestdijks Else Böhler, Duits dienstmeisje wel verwacht had. Maar uiteindelijk geeft de keizer de voorkeur aan de zoon van Rudolf Otto, een door Simon bewonderde godsdienstwetenschapper met connecties aan het hof.
Met Wilhelm II wordt de historische laag in De keizer en de astroloog aangeboord. Die vormt de tweede bron van inspiratie voor de roman, naast het leven en werk van Vestdijk. Zoals 't Hart in zijn portrettering van Simon allerlei literaire en biografische gegevens over Vestdijk verweeft, zo bevat zijn beschrijving van de keizer heel wat herkenbare feiten uit het leven van deze eigenzinnige, lichtjes wereldvreemde figuur (aan het eind van zijn roman geeft 't Hart trouwens de bronnen van zijn onderzoekswerk aan). Na de Eerste Wereldoorlog werd de Duitse keizer verbannen naar het Nederlandse Doorn, waar hij tot aan zijn dood zou blijven. Wilhelm had een bijna verlamde linkerarm, die in zijn jeugd werd behandeld met allerlei hallucinante pseudowetenschappelijke therapieën. In De keizer en de astroloog probeert Godefroy de keizer te genezen door de trauma's uit het verleden opnieuw op te voeren, maar nu in een beheersbare, dat wil zeggen geritualiseerde, vorm. De opvoering maakt de trauma's onschadelijk en geeft de keizer de indruk dat hij genezen is. Het is slechts een indruk, en de therapie is weinig meer dan een toneelstuk, maar ? en dat is de meest opvallende moraal van het verhaal ? veel van wat wij echt noemen is niet veel meer dan een theatrale opvoering van een fictioneel script.
Wanneer Simon zo'n keizerlijk ritueel bijwoont en ziet hoe heilzaam het werkt, komt hij tot het inzicht dat echte genezing niet ligt in het opgeven van de symptomen (in zijn geval: de hallucinaties), maar in de heropvoering van de problemen in een rituele vorm. En waar zou dat beter kunnen dan in de wereld van literatuur: "Hij wist ineens wat hem te doen stond. Het was verbazingwekkend eenvoudig. Romans schrijven, niet één maar vele. Onophoudelijk schrijven, om de opgelopen achterstand in te halen, om alles eindelijk op een kaart te kunnen zetten. Bestonden romans niet uit magische en rituele herbelevingen van levensangst? Uit herinneringen aan duistere rituelen? [...] Hij hoefde geen afscheid van zijn godjeswanen te nemen, nooit, volstrekt nooit, hij moest ze juist inzetten, ze gebruiken, ze naar zijn hand zetten, hij moest eraan toegeven. Voorgoed. Bevrijd zou hij zijn, hij zou alles kunnen schrijven, alles zonder aanzien des persoons."
Het verhaal van de hoofdfiguur eindigt dus met zijn geboorte als schrijver. Dat heeft Simon gemeen met Anton Wachter, misschien de beroemdste romanfiguur van Vestdijk. Antons geliefde Ina Damman duikt even op in de verhaalwereld van 't Hart wanneer Simon zich "een verliefdheid" herinnert "op een meisje toen hij een jaar of twaalf was": 'Hij had haar af en toe naar het station gebracht.' Ook de extatische marsmuziek van Sousa uit De koperen tuin speelt een rol in De keizer en de astroloog, net als de visionaire verlangens van De ziener, die bij Simon de gedaante aannemen van het verlangen naar de eerste blik: de eerste keer, onbezoedeld nog, dat je een ander écht ziet, en dat die ander jou ziet. Ook Mahler, aan wie Vestdijk een boek en een astrologisch essay wijdde, speelt mee in De keizer en de astroloog, meer bepaald als de verpersoonlijking van de extatische combinatie van het allerhoogste met het banale.
Er zit een groot verlangen naar extase in deze roman. Simon is een dweperige persoonlijkheid, die zichzelf laat meeslepen door zijn bewondering voor anderen (inclusief de keizer) en die via muziek, literatuur en liefde probeert los te komen van zichzelf. Maar evengoed vreest hij die momenten van zelfverlies en verlangt hij naar systematisering en controle. Daar dienen de astrologie en de wetenschap voor, twee disciplines die alleen voor de slechte verstaander tegenpolen zijn. In feite gaat het in beide gevallen om speculatieve systemen die pas machtig worden als ze in de juiste ? dat wil zeggen rituele ? context opgevoerd worden.
De roman begint en eindigt met een wetenschappelijke rite. Aan het begin wordt een gestoorde jongen in het college van Godefroy gebruikt als was hij een acteur die het psychiatrische systeem van wanen moet opvoeren. Aan het eind speelt de keizer de hoofdrol in een bizarre wetenschappelijke show met dode hazen en elektriciteit. De diagnoses van de wetenschapper blijken even onzeker als de gissingen van de astroloog. Wanneer Simon iemand ontmoet, probeert hij meteen het sterrenbeeld van die persoon te raden, zoals een dokter die probeert vast te stellen wat er mis is met zijn patiënt. Tegen zijn onbereikbare geliefde Marielotte zegt hij: "Je kon beter sterren kijken dan pis kijken." Dat wetenschap een magische vorm van divinatie is, zoals het lezen van handpalmen of uitwerpselen, wordt ironisch bevestigd aan het eind, wanneer Godefroy zijn diagnose van de keizerlijke ziekte staaft met de uitspraak: "Uitvoerig en verfijnd urineonderzoek heeft het uitgewezen." Wanen, dat zijn onze inzichten en gevoelens. Ook zogenaamd rationele kennis is een vorm van waan-zin, dat wil zeggen: een systeem dat zin schept op basis van wanen.
Zo'n systeem is ook de literatuur. En de essayistiek. Als dwangmatig systeembouwer heeft Vestdijk niet alleen een indrukwekkend literair oeuvre nagelaten, maar tevens een imponerend aantal essays en filosofische werken. Ook die komen aan bod in De keizer en de astroloog. Zo staat Vestdijks onderzoek naar 'De zieke mens in de romanliteratuur' centraal in 't Harts thematisering van de ziekte als creatieve bron en van de genezing als omarming van symptomen. Vestdijks boeken over de religie en de angst spelen mee in de discussies over het heilige en over de angst bezwerende rituelen. Tegelijkertijd combineert 't Hart die traditionele antropologische thema's met hedendaagse, modieuze inzichten over het sublieme en het trauma. En zo wordt Vestdijk meteen geüpdatet.
Moet een lezer al die boeken gelezen hebben om te kunnen genieten van De keizer en de astroloog? Gelukkig niet. De roman is uitstekend geschreven, helemaal in de stijl van Vestdijk: analytisch, met veel aandacht voor de psychologie van het onbewuste, maar toch ook nuchter en droog. Als pastiche is De keizer en de astroloog zonder meer heel geslaagd te noemen. Het is ook een intelligent en vakkundig gecomponeerd werk, dat de inhoud (rituele heropvoering) perfect verzoent met de vorm (stilistische wederopstanding van Vestdijk). Wie niet van Vestdijk houdt omdat de dwangmatige systeembouwer het bij hem soms wint van de fantasierijke auteur, zal in deze roman waarschijnlijk hetzelfde onbehagen voelen. Maar dat maakt dan meteen voelbaar waar het in dit boek om te doen is: de dunne grens tussen fantasie en systeem, astrologie en wetenschap, waan en zin. [Bart Vervaeck]
Drs. W.A. Fasel
Simon, een aankomend psychiater, wordt uitgenodigd in Huis Doorn voor een wetenschappelijke lezing. De uitnodiging komt van zijn leermeester, die keizer Wilhelm II van zijn dwangneuroses tracht te genezen. De keizer houdt als banneling in hof in het Nederlandse Doorn na het verliezen van de Eerste Wereldoorlog. Simon wordt vooral uitgenodigd vanwege zijn astrologische kennis, denkt hij, maar aan het eind blijkt er een heel andere reden. Veel historisch en medisch onderzoek heeft geresulteerd in prachtige beschrijvingen van de vroege psychiatrie en de medische wetenschap. Alles lijkt hoogst geloofwaardig, inclusief de merkwaardige gedragingen van de keizer en zijn hofhouding. De hoofdpersoon wordt dan verliefd op een meisje dat daar werkt en daarin ligt dan uiteindelijk de (zwakke) verklaring van zijn aanwezigheid die leidt tot een beetje teleurstellend slot. Het boek is solide geschreven, soms wat traag, maar met veel oog voor detail en kennis. Enige historische voorkennis verhoogt het leesplezier aanmerkelijk. Vrij kleine druk.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.