De onderwaterzwemmer : roman
P.F. Thomése
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Contact, 2008 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : MAG F 1067 |
31/12/2008
Wie het oeuvre van P.F. Thomése een beetje kent, zal weinig verbaasd zijn over de titel van diens nieuwste boek: Nergensman. In de romans en verhalen van Thomése wemelt het immers van de nergensmannen, personages die zoekend naar hun plek in de wereld alleen maar meer op de dool geraken en uiteindelijk moeten vaststellen dat zo'n plek in deze wereld niet te vinden is. In deze thematiek schuilt misschien zelfs de drijfveer van Thoméses schrijverschap: als de mens ertoe veroordeeld is om uit de wereld te vallen, dan kan de schrijver hem misschien nog opvangen in de fijnmazig geweven netten van de taal.
In dit nieuwe boek worden die netten op zeer diverse manieren gespannen. Nergensman bevat geserreerd geschreven notities en overdenkingen, maar evenzeer luchtige verhalen, stevige essays over literatuur en rake portretjes van collega-schrijvers als Louis Ferron, A.F.Th. en Tonnus Oosterhoff (nergensvrouwen komen blijkbaar minder voor). Een curieuze verzameling dus, temeer omdat de verschillende teksten ? waarvan er vele eerder in kranten of tijdschriften verschenen zijn ? gepresenteerd worden in een malle, weinig structurerende structuur. De heterogeniteit maakt het lezen van de bundel in zijn geheel bovendien enigszins vermoeiend, omdat je voortdurend van instelling en leestempo moet veranderen als je de afzonderlijke stukken recht wil doen. Maar je kan dit boek ook helemaal anders, welwillender bekijken: Nergensman is dan een mooie staalkaart van de tekstsoorten die Thomése in de vingers heeft, waarbij de steeds wisselende toon en dichtheidsgraad van dit proza laten zien hoe avontuurlijk en veelzijdig deze schrijver is en hoe elastisch hij de taal modelleert.
Taal is niet toevallig een belangrijk thema in dit boek. Thomése is een schrijver die er zich goed van bewust is dat literatuur gemaakt is van taal, dat alles afhangt van de precisie waarmee deze grondstof tot een welbepaalde vorm wordt gekneed. Dat klinkt evident, maar in het gros van de verhalen en romans dat in ons taalgebied verschijnt, lijkt dat bewustzijn afwezig te zijn. Taal is van iedereen en dus kan iedereen ook een roman, gedicht of verhaal schrijven, zo wordt blijkbaar ook in uitgeverijen almaar meer gedacht. Die democratische idee levert ? ik merk het als redacteur van dit tijdschrift elke dag ? hopen en hopen boeken op die in hun alledaagse realisme en modieuze taalgebruik vrijwel inwisselbaar zijn, boeken van schrijvers zonder een eigen schriftuur, zonder een op de taal van Jan en alleman bevochten stijl. In het destijds in 'De Revisor' verschenen en nu in Nergensman opgenomen essay 'De narcistische samenzwering' verzet Thomése zich kordaat tegen deze trend (en de economische oorzaken ervan) om toegankelijk, d.w.z. zoals iedereen te schrijven: "Een 'echt' en 'overtuigend' boek, een 'toegankelijk' boek is gesteld in een taal die 'iedereen' ook zelf gebruikt, zodat de lezer niet raar hoeft op te kijken en meteen kan doorlezen omdat hij meteen weet 'wat er wordt bedoeld'. [...] De literatuur is in deze benadering niet langer een superieure uitdrukkingsvorm; zij conformeert zich aan datgene waartegen ze zich voorheen verzette: de onnauwkeurige taal, de voor de hand liggende observatie, de onbezielde visie, de idée reçue [...] Ze is antiliterair geworden, alleen nog geschikt om héél snel te lezen en er daarna nooit meer over na te denken ? het is in niets meer te onderscheiden van het vergeetproza van krant of damesblad."
Thomése heeft gelijk: er verschijnt in ons taalgebied te veel journalistiek getoonzette literatuur, te veel op anekdotiek drijvend allemansproza dat zich ? letterlijk ? vlot weg laat lezen. Het is allemaal zo op het eerste gezicht duidelijk, zo slaapverwekkend herkenbaar, en het ergste is nog dat die herkenbaarheid steeds meer als iets positiefs wordt aangeduid. Terwijl, zo betoogt Thomése in het andere grote essay in deze bundel ('De ongevestigde orde'), de ware lezer juist het ongekende zoekt. Wie ontvankelijk wil zijn voor de ongrijpbare waarheden van de literatuur, die moet zich kunnen losmaken van overgeleverde denkbeelden en openstaan voor een andere dan de gestandaardiseerde taal. Want "[d]e kunst van het schrijven is het weer nieuw maken van de taal, de woorden laten klinken zoals je ze ooit ? vergeten wanneer ? voor het eerst hoorde." Ook dat klinkt bekend in de oren, we hoorden het bv. al bij Ezra Pound, maar een naprater is Thomése niet. (Al is hij het, zoals wij allemaal, geweest. In de prachtige lezersautobiografie die 'De ongevestigde orde' eigenlijk is, schetst hij een geestig en ? ik geef het toe ? herkenbaar beeld van de waanwijze lezende puber die hij was: "Ik dreigde een kunstlul te worden, een wandelend citatenboek dat bij elke gelegenheid iets passends wist te declameren ? terwijl de waarlijke geest stamelt in het openbaar, naar zijn woorden grabbelt en wantrouwt wat hem voorhanden komt."). Thomése schrijft met veel literatuur in het achterhoofd ? hij somt op een bepaald moment ook openlijk de werken op die als voorbeeld dienden voor dit boek ?, maar dat neemt niet weg dat zijn essays zeer persoonlijk zijn. Hij haalt de ideeën en formuleringen van zijn voorgangers als het ware uit elkaar en maakt er dan iets eigens van.
Die eigen stem klinkt in de hele bundel door, al wordt ze telkens sterk gemoduleerd. Anders dan de soms nogal grimmige, met veel verontwaardiging geschreven essayistische stukken, worden de verhalen in Nergensman meestal verteld op een geamuseerde toon, ook als de lotgevallen van de personages bepaald niet om te lachen zijn. Heel grappig is het reisverhaal 'Op fjordentocht met Korea Ko', waarin het ik-personage een doldwaze autorit door het kustlandschap van Noorwegen beschrijft. Niet het majestatische Noorse fjordenlandschap trekt daarbij zijn aandacht, wel zijn medepassagier, de Koreaanse schrijver en Nobelprijskandidaat Ko Un. Die blijkt te werken aan de ambitieuze boekenreeks 'Tienduizend levens', wat de ik-persoon meteen aan het rekenen zet: "Stel dat je elke dag één leven opschrijft, dan heb je zo'n dertig jaar nodig om aan de tienduizend biootjes te komen. Ga d'r maar aan staan! Het leek me nu wel zeker dat ik in Ko's magnum opus zou worden opgenomen. Hij kon het zich eenvoudigweg niet permitteren om slordig met mensen om te springen. Elk leven telde!" Dat de verteller het Kora Un kwalijk neemt dat die van het autoritje gebruik zou maken "om iemand eventjes fijn 'neer te zetten' is wel heel ironisch aangezien hij dat in dit verhaal juist met de Koreaanse schrijver doet.
In andere verhalen is de situatie hopelozer, maar niet ernstiger. Tragikomisch zijn bv. 'Een mysterieuze verdwijning', over een identiteitsverandering, en 'Het grote drinken', waarin overmatig drankgebruik uitloopt in een carnavalesk maar vooral pijnlijk vertoon. Ook deze verhalen zijn meesterlijk geschreven en met veel compositorisch vernuft in elkaar gezet. Maar ondanks de turbulentie in het leven van de personages wordt er in de ziel van de lezer weinig omgewoeld. Waar in verhalen als die uit Thoméses debuut Zuidland (Querido, 1990) de existentiële onrust van de personages heel sterk voelbaar wordt gemaakt, wordt die hier door de soeverein ironische verteltrant grotendeels geneutraliseerd.
Weer helemaal anders van toon en stemming zijn de persoonlijke notities en bespiegelingen in de eerste vijftig pagina's van het boek. Zijn de verhalen in Nergensman heel geschikt om languit liggend op de sofa te lezen, dan lees je de fragmenten over heimwee, depressie, verveling etc. het best rechtop in je stoel. Hier is de taal van Thomése op haar scherpst, hier bereikt ze de intensiteit die we al kennen van zijn Schaduwkind (De Leeswolf 2004, p. 554). In de beschrijving van diffuse gevoelens en ambigue ervaringen komt Thoméses uitgepuurde en beheerste stijl het beste tot zijn recht, daar laat hij het best zien hoe subtiel ? via onzichtbare draden ? leven en literatuur met elkaar verbonden kunnen zijn. Soms wordt het menselijke gevoelsleven ook expliciet met literatuur in verband gebracht. Schrijvend over nostalgie en verlangen komt Thomése bv. via de blue note ("de halve toon die je steeds tekort komt") bij de metafoor terecht: "Een roos is niet een roos maar een mond. Je laat daarmee de ontoereikendheid van het woord zien. Roos is niet genoeg, mond ook niet. Het zijn halve woorden, blauwe woorden, die net dat tikkeltje betekenis tekort komen om naar de overkant te kunnen reiken, ze tuimelen en tuimelen, en vallen nooit op hun plaats." Van dit net-niet-zegbare leeft de literatuur; ze "raakt de betekenissen aan, zonder ze in het voorbijgaan te plukken", schrijft Thomése in een stukje over de Nederlandse dichter Jacob Groot. Van dit soort mooie, concieze zinnetjes vind je er veel in Nergensman. Alleen daarom al zou het jammer zijn als deze bundel in de boekenberg verloren zou gaan.
[Koen Van Baelen]
Gonny Biezeveld
In dit boek, dat liefhebbers van Thomése (1958), van eruditie en van elegant taalgebruik zal bekoren, is een aantal oude (eerder verschenen en nu bewerkte) en nieuwe teksten en tekstjes verzameld. Het is een caleidoscopische bundeling van journalistieke, literaire, vaak ironische beschouwingen of invalletjes, grote gedachten, kleine hersenspinsels, over zaken dichtbij of ver weg. Namen van schrijvers of filosofen vallen te pas en ook wel te onpas. In het boek is Thomése geen 'Real Nowhere Man'. Hij wil op de achtergrond blijven of onzichtbaar zijn, maar hij is zeer aanwezig. De ondertitel is niet voor niets: Autobiografieën. Tussen de losse stukjes door staan ook acht 'Biootjes', die gaan over de schrijver zelf en/of zijn familie(naam). Vrij kleine druk.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.