Een Alpenroman
Simon Vestdijk
Simon Vestdijk (Auteur)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Nijgh en Van Ditmar, 1983 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : VEST |
Onno Blom
rt/aa/21 m
Ver voordat de ban van goed en fout in het denken over de oorlog werd gebroken, schreef Simon Vestdijk een 'roman uit de tijd van de Duitsche overheersching' waarin verzetslieden en collaborateurs op aanstekelijke wijze werden bespot.
'We kunnen niet allemaal helden zijn', zegt iemand op een van de eerste bladzijden van Pastorale 1943. 'Zoo erg heldhaftig zijn we niet, dat is niet van ons te verwachten.'
Vestdijk, die sneller kon schrijven dan God kon lezen, schreef het kloeke boek in slechts twee maanden: juli en augustus 1945. Tijdens de oorlog was de duivelskunstenaar, samen met zo'n vijfhonderd vooraanstaande Nederlanders, negen maanden gegijzeld in een kamp in Sint-Michielsgestel - waar hij stoïcijns verder schreef, ook nadat enkele gijzelaars waren gefusilleerd.
Voordat hij door de Duitsers werd vrijgelaten, zat Vestdijk nog zes weken in de cel in Scheveningen. Die onzekere weken in het 'Oranjehotel' gebruikte hij voor de angstige ervaringen en overpeinzingen van zijn romanheld Schults, een leraar Duits in een Hollands stadje, waarvoor Wijk bij Duurstede model stond.
Schults heet eigenlijk Schultz, maar wil de verwijzing naar zijn Duitse komaf kwijt. Wellicht kwam Vestdijk op het idee de 'z' door een 's' te vervangen toen hij op 4 mei 1942 voor het gijzelaarskamp in Sint-Michielsgestel thuis in Doorn werd opgehaald door een lange, bleke SS-officier, die vroeg: 'Wohnt hier Zimon Vestdaik?'
De leraar Duits raakt betrokken bij een verzetsgroep. Als een nabijgelegen boerderij - ziedaar de 'pastorale' - met onderduikers wordt overvallen en in brand gestoken, pleegt de groep een aanslag op de man in wie zij de verrader zien: de drogist en NSB'er Henri Poerstamper.
Vestdijk had vóór hij begon te schrijven een lijst met vragen afgevuurd op vrienden uit het verzet: 'Ondergrondse in grote lijnen; hoe werden gevaarlijke NSB'ers, verraders en derg. persoonlijk gemold. Meegelokt? Of in huis? Hoe vermomden zich de executanten?'
In Pastorale 1943 willen de verzetslieden Poerstamper naar buiten lokken met een mooie vrouw. Maar waar halen ze die vandaan? Hun echtgenotes zijn te lelijk, niet beschikbaar of 'boven de jaren'. Een dochter in de juiste leeftijd loopt mank.
De aanslag op Poerstamper is pure slapstick. De dappere helden beplakken zich met snorren en baarden, één zelfs met een Hitlersnorretje. Bij de eerste poging wachten ze de drogist tevergeefs op, bij de tweede schieten ze slordig. Ze weten de gewonde Poerstamper pas te doden als ze, verkleed als WA-mannen, hem in het ziekenhuis een bos witte anjers gaan brengen met een wapen ertussen. 'Zeg het met bloemen', luidt de hoofdstuktitel.
Tot overmaat van ramp blijkt Poerstamper onschuldig aan het verraad. Pastorale 1943 ontwikkelt zich, zoals de paradoxale titel al aankondigt, als een comedy of errors. Schults denkt dat hij in de gevangenis zit vanwege zijn klungelige verzetsdaden, maar een gekrenkte vrouw heeft een valse getuigenis afgelegd.
Zijn broer, een SS'er, laat hem vrij en zegt: 'Dat je tegen ons bent, kan me niets schelen. Maar het zou me spijten, wanneer je aan die poppenkast van de illegaliteit meedeed.'
Hoewel Schults zijn broer geen ongelijk kan geven - het verzet wás een poppenkast - blijft hij zijn vrienden en idealen trouw. 'Alles voor het vaderland, - zo was het nu eenmaal.'
De communistische auteur Theun de Vries foeterde in zijn recensie van het boek dat wat voor het verzet 'heilige ernst' was geweest, door Vestdijk 'in kolderieke verwringing' was afgedaan. Jacques Presser schreef juist: 'Daar wordt een Jood in verraden, en hoe dat heeft kunnen toegaan, wordt er voortreffelijk in beschreven. Dat is voor mij volkomen overtuigend.'
In Pastorale 1943 gaf Simon Vestdijk een realistisch én relativerend beeld van de oorlog. Er lopen geen onversneden helden of schurken in zijn roman rond. Vestdijk was een ironische schrijver met een scherp oog voor het menselijk tekort. Al meteen na de bevrijding drukte hij de mensen in fictie met de neus op de feiten.
Rob Schouten
ru/eb/01 f
Zo bezien moet het vlak na de oorlog voor Simon Vestdijk een riskante onderneming zijn geweest om zijn roman 'Pastorale 1943' te schrijven, met z'n relativerende kijk op de dan nog heilige illegaliteit. De titel alleen al, hoe kon er in de oorlog sprake zijn geweest van idylle? Nee toch! Vestdijk schreef zijn roman in de zomer van 1945, heet van de naald dus, nadat hij zich bij vrienden en kenners, onder wie ook een paar ex-NSB'ers, breed had georiënteerd over zijn onderwerp, het verzet; voor een ander element in het boek, gevangenschap in het Oranjehotel, kon hij op eigen ervaringen teruggrijpen. Vanaf 1946 begon de roman als feuilleton te verschijnen en in 1948 volgde het boek. Nederland was toen nog geheel in de ban van de oorlog en het bijbehorende goed-foutsentiment, en daar kwam deze grote literaire schrijver als eerste met een verzetsroman, maar dan eentje die dat verzet ook direct in een dubieus, soms zelfs belachelijk daglicht stelde. Hij kreeg er wel een literaire prijs voor maar een groot succes zou 'Pastorale 1943' niet worden, zo te zien wilden lezers er niet aan. Pas heel laat, zeker voor Vestdijks doen, in 1966, volgde een herdruk. Of ze het boek als ironie lazen, een oordeel van veel later, weet ik niet, eerder vonden ze het beeld van knullige verzetsdaden misschien ongepast. De criticus Ben Stroman las het in het jaar van verschijnen met weerzin en schreef "Het verzet wordt ons getoond als het werk van onbeduidende mannetjes, die in de donkere dagen de gelegenheid grijpen zichzelf te doen gelden. Het is eerder een ontluistering van de illegaliteit, dan een lofzang." Max Nord, op de hand van Vestdijk, vond dat het verzet 'nergens met zoveel nuancering' beschreven was. En nuancering, dat was ook nieuw en ongehoord.
Het verhaal lijkt een klucht, een NSB'er wordt om de verkeerde reden op klunzige wijze geëxecuteerd, hoofdper- soon Schults denkt dat hij vanwege verzetswerk in de bak zit maar het is vanwege een afgewezen aanbidster, onderduiker Jan verraadt zonder veel motief zijn hele onderduikersgroep inclusief Cohen die vlak voor hij opgepakt wordt nog een bizar feestje in Amsterdam meemaakt.
Alles in deze roman is dubbelzinnig, Miep Algera lijkt fout maar blijkt goed, Mies Evertse lijkt goed maar is fout, Schults is half-Duits, onderduiker Jan besluit toch maar uit rancune bij de Arbeitseinsatz te gaan en van verzets'held' Eskens vraagt de schrijver zich af "of het mannetje, in Duitsland geboren, of in Nederland onder andere omstandigheden, niet een uiterst bruikbare partijman geworden zou zijn, agressief en ijdel en onverdraagzaam als hij was." Kortom, Vestdijk stond in 'Pastorale 43' zo te zien helemaal niet per se aan de kant van het verzet, maar hij zweefde ergens boven goed en fout Nederland, als een alziende en alwetende inspecteur, een positie die pas veel later in Neder- land salonfähig zou worden. Zijn roman is daarmee in zekere zin de, zeer vroege, kraamkamer van de grijs-discussie, het is het eerste literaire werk dat de ethische stellingnames rond de Tweede Wereldoorlog in twijfel zou trekken, en het werd gevolgd door talloze andere boeken die dat doen, van W.F. Hermans' 'De tranen der acacia's' en 'De donkere kamer van Damokles' tot aan 'De aanslag' van Harry Mulisch.
De broer van hoofdpersoon Schults, SS'er August Schultz, heeft het aan het eind over 'de poppenkast van de illegaliteit', en dat is wat ons in 'Pastorale 1943' getoond wordt, of zoals Hugo Brandt Corstius jaren na dato (2005) in deze (voormalige verzets-)krant over het realiteitsgehalte van 'Pastorale 43' zou schrijven: "Wij zijn geen helden en geen lafbekken, wel gefrustreerden en klungelaars, zoals overal en altijd."
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.