Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn?
Frans de Waal
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Contact, 2005 |
MAGAZIJN : NON-FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : 594 WAAL |
31/12/2006
Wij mensen zijn bipolaire apen: tegelijkertijd van nature wreed en van nature goed. Frans De Waal zou willen dat we meer oog hebben voor de bonobo in onszelf. Hij ziet er de goedzak in, die vrede en seks cultiveert, een markante tegenstelling tot de op macht beluste, moordzuchtige chimpansee. Als mensen hebben wij een goede en een slechte aap in ons, het potentieel om wreedaardiger te zijn dan de chimpansee en zachtaardiger dan de bonobo. De aap in ons legt uit waarom we zijn wie we zijn.
Frans De Waal is niet de eerste de beste. Hij is een van de beste primatologen met een jarenlange ervaring in apenkijken, gebraindrained vanuit Nederland naar het grootste Amerikaanse primatologisch onderzoekscentrum, én een begiftigd schrijver. Hij produceert met de regelmaat van de klok degelijke artikelen in gerenommeerde vaktijdschriften en blijft die even trouw vertalen naar het grote publiek. Zijn handelsmerk daarbij zijn goedgekozen anekdotes. Het verhaal van de uitgeperste testikels van de Arnhemse chimpansee Luit ging de wereld rond ter illustratie van de wreedheid van de mannelijke machtsstrijd. Het reddende gebaar van de bonobo Kuni die een gewond vogeltje de lucht in gooit, de vrijheid tegemoet, belichaamt de empathie van de bonobo.
Wij flexibele primaten
De Waal is gefascineerd door de aap in ons. Zijn jarenlange ervaring in het bekijken van coalities, allianties, samenwerking en machtsstrijd bij verschillende apensoorten geeft hem een uniek perspectief op de menselijke soort. Hij is daarbij duidelijk positief gestemd. Hij gelooft niet in de metafoor van de zelfzuchtige genen, en trekt van leer tegen Richard Dawkins met zijn metafoor van de "zelfzuchtige genen". De Waal verafschuwt het "nature versus nurture" debat, en stelt dat ons gedrag niet alleen door onze genen wordt bepaald, maar ook niet uitsluitend door de sociale groep waarin we opgroeien. Mensen zijn flexibele primaten. We kunnen ons ruim gedragspotentieel in diverse omstandigheden aanspreken. Rhesusapen bv. staan gekend om hun heftig temperament. De Waal slaagde erin ze experimenteel om te vormen tot nieuwe en verbeterde versies. Hij liet enkele jonge rhesusapen opvoeden in een groep beermakaken, een soort met een zachtaardig en verzoenend karakter. Na vijf maanden gingen de jonge rhesusaapjes drie keer vaker over tot verzoening na een ruzie dan in een normale groep rhesusapen. Wat rhesusapen kunnen, kunnen wij dus ook. We hoeven niet zelfzuchtig te zijn. De Waal benadrukt dat we ook andere gedragsopties hebben, die even natuurlijk zijn. Hoogstaand moreel gedrag is geen dun cultureel laagje waaronder onze ware wreedaardige beestenaard schuil gaat, het is een element van ons dier zijn. Wanneer mensen onder de hersenscanner gaan terwijl ze morele dilemma's oplossen worden oeroude emotionele elementen geactiveerd, die we delen met onze mededieren. Moreel gedrag is geen element van onze neocortex maar het product van miljoenen jaren evolutie.
Het doel wettigt de middelen
Een ander voorbeeld haalt De Waal uit de psychologische literatuur. Daar is gebleken dat economiestudenten, egoïstischer zijn dan de gemiddelde student. Economen hebben geleerd hun natuurlijke loyaliteit en solidariteit op te geven. Ze wantrouwen anderen en gedragen zich rationeler en zelfzuchtiger dan de doorsnee mensen. Als we er zelf een reden voor verzinnen die door de groep sociaal aanvaard wordt, worden we met gemak een slechter mens. Wanneer we meer genen propageren door agressief te zijn, loont het om wreed te zijn. Wanneer het meer oplevert om goed te zijn, dan opteren we met evenveel gemak voor vrede, samenwerking en goedheid. Het doel wettigt de middelen. Zoals de rommelige kamer van Beethoven niet laat vermoeden welke prachtige creaties er gemaakt worden, zo kan ook het barre proces van natuurlijke selectie mooie producten toelaten. Laat ons vooral niet vergeten dat goedheid tot ons natuurlijk gedragspotentieel behoort, zo pleit De Waal.
Onze obsessie met hiërarchie en macht is nog een fundamenteel gedrag dat we met de andere mensapen delen. Chimpanseemannen herinneren ons aan het voortdurende menselijk politiek gekonkelfoes om de macht te verwerven. Chimpansees zijn constant betrokken in een machtsstrijd. Een man blijft zelden langer dan vier jaar aan de top en kan die plaats bekleden dankzij de steun van coalitiepartners en de steun van de andere groepsleden. Vrouwen zijn minder begaan met macht. Ze hebben veel minder gevechten maar verzoenen ook minder dan mannetjes. Bij mensen zijn meisjes ook slechter in het bijleggen van ruzies. Ze zijn minder competitief en gaan conflicten liever uit de weg dan ze bij te leggen. Jongens kibbelen vaak in het spel maar dat maakt zelden een einde aan hun spel. Ze houden van competitie om de competitie. Bekvechten en verzoenen is een basisvaardigheid van de strijd om de hoogste rang, de favoriete activiteit van elke chimpansee- en mensenman. Bij bonobo's gaat het er anders aan toe. Daar zijn het de vrouwtjes die coalities aangaan en zijn zij het die de hoogste posities in de groep bekleden. Als mensen kunnen we, net als de chimpansees sterke relaties tussen mannen onderhouden, en net als bonobo's, bestaan er hechte banden tussen vrouwen onderling.
Spiegels van onze vermogens
Mensen zijn net als de andere grote mensapen oersociale beesten. We zijn daarin weliswaar sterk selectief. De liefde voor de eigen groep zit ons ingebakken. Wanneer een groep studenten ad random in tweeën wordt gedeeld als groenen en blauwen, en nadien gevraagd wordt mekaars presentatie te beoordelen, dan vinden ze de mensen van hun eigen kleur systematisch beter dan de andere. Een buitenstaander naast de groep verscherpt de onderlinge band en een gezamenlijke vijand is de beste remedie voor een goed samenwerkende groep. Hierin zijn we gewoon apen onder de apen. Maar bonobo's doen het anders. Wanneer ze vreemde gemeenschappen ontmoeten, gaan ze niet over tot moord en agressie zoals hun neven de chimpansees, maar roepen ze wat over en weer en bedrijven de liefde. Ze hebben volgens De Waal de solidariteit geperfectioneerd die bij andere grote Afrikaanse mensapen latent aanwezig is. Allicht zorgen hun frequente seksuele interacties voor de aanmaak van oxytocine, speculeert hij. Dit prosociale hormoon remt de stress en agressieneiging, een mechanisme van "make love not war" dus. Zo staan we als mens tussen onze twee nauwste verwanten in, die De Waal ons voorhoudt als spiegels van onze vermogens. Als mensen zijn we in onze oorlog erger dan chimps en in onze drang naar vrede beter dan de bonobo's.
Het is een mooi, maar vreemd verhaal. Terwijl De Waal er alles aan doet om te benadrukken dat we primaat onder de primaten zijn, en dat we flexibel zijn in ons gedrag, schildert hij tegelijkertijd onze nauwste verwanten stereotiep af. Bonobo's hebben niet de keuze om opportunistisch te zijn of machtsbelust, ze moéten empatisch en vredelievend zijn. Je zou als mens haast hopen om als bonobo te worden herboren. Maar het ideaalbeeld van de bonobo dat De Waal ook in dit boek schetst, vertoont serieuze barsten. Meer en meer komen bonobodeskundigen tot de conclusie dat het leven van een bonobo geen lachertje is. Bonobo's lijken voortdurend op de rand van een zenuwinzinking te staan. Net als chimpansees zijn ze bezig met imponeergedrag, pesterij en statusbevestiging. Sociale spanningen hangen in de lucht en geregeld vliegen de stoppen door en barst de groep in gekrijs en furieuze agressie uit. De seks is geen relaxte kamasutra maar een overspannen vluchtig gewrijf. De Waal heeft in de bonobo's de ideale mensapen ontdekt en schetst voor het gemak de zaak zwart-wit. De bonoboverafgoding wettigt als middel zijn hogere doel: door kennis van onze volledige primatologische erfenis -- waarin zowel het beste als het slechtste vervat zit -- een betere primaat worden. [Hilde Vervaecke]
T. ten Berge
Een nieuw boek van de bekende primatenonderzoeker. In dit boek gaat De Waal in op de overeenkomsten en verschillen tussen chimpansees, bonobo's en mensen om zijn stelling te illustreren dat vriendelijkheid ons net zo eigen is als agressie. Zoals alle primatenboeken heerlijk om te lezen. Vlot geschreven, grappig, tjokvol anekdotes. Tevens geeft het boek inderdaad enige inzichten over onze aard en de invloed op ons zelfbeeld van bepaalde biologische theorieën en hun geschiedenis. Zouden we onszelf anders hebben gezien als eerst de bonobo was bestudeerd? Erg neutraal is het boek niet. De Waal maakt geen geheim van zijn politieke voorkeuren en sommige van zijn bezwaren tegen ons mensbeeld zijn wat karikaturaal. Heerst werkelijk de gedachte dat wij sociaal zijn tegen wil en dank? Zijn er werkelijk mensen die denken dat chimpansees evolutionair 'stilstaan'? Ook het idee dat mensen niet meer evolueren, is meer een mening dan een feit. Desondanks een vrolijkstemmend en leerzaam boek. Prima vertaald (het Engels is door een Nederlander geschreven). Bevat register en literatuurlijst.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.