Een kleine geschiedenis van de Spaanse Burgeroorlog
Paul Preston
Paul Preston (Auteur), Henk Schreuder (Vertaler)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Atlas, 2006 |
MAGAZIJN : NON-FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : SPANJE 946 JUAN CARLOS |
31/12/2006
Zeventig jaar geleden bracht de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) het land op de rand van de afgrond. In een niets en niemand ontziende strijd stonden Nationalisten en Republikeinen elkaar naar het leven. Uiteindelijk zegevierden de Nationalisten, die met Franco een fascistische dictatuur installeerden. Hugh Thomas brengt het relaas in zijn volumineuze studie De Spaanse Burgeroorlog. Met Juan Carlos van Paul Preston volgen we de Spaanse overgang van dictatuur naar democratie.
De Spaanse Burgeroorlog
De bekende historicus Hugh Thomas was de eerste die een poging ondernam om een overzichtelijke, alles omvattende en 'objectieve' studie te schrijven over de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939). In 1961 verscheen de eerste Engelse editie, nu de Nederlandse vertaling van de bijgewerkte tekst. Thomas zou een goed cineast zijn, want hij combineert in zijn lijvige studie (bijna 900 pagina's) meesterlijk het vogel- en het kikvorsperspectief: enerzijds interpreteert hij panoramisch de Burgeroorlog in het licht van enkele constanten die de Spaanse geschiedenis schragen en ziet hij hoe een 'miniatuurwereldoorlog' wordt uitgevochten die sterk beïnvloed werd door (haast) machteloze buitenlandse regeringen die de opkomende fascistische 'experimenten' (Duitsland, Italië) scherp in het oog moesten houden en daarom gekortwiekt waren in hun politieke actie; anderzijds belicht Thomas elk Spaans deelelement van de complexe historische situatie met zin voor detail en machtsevenwicht en geeft hij in zijn studie pareltjes weg van microscopische geschiedschrijving die op vele (al dan niet typisch) Spaanse fenomenen worden toegepast (de evolutie van de Socialistische Partij, van de communisten, anarchisten, van de Falange, de kerk, de landbouw, de militaire offensieven, de culturele achtergrond enz.), waardoor het boek een historische encyclopedie wordt van het Spanje van de 20e eeuw. Als men ook nog de 120 pagina's aantekeningen en de 33 bladzijden bibliografische informatie (plus de appendixen) doorneemt, wordt men getroffen door de ernst en de diepgang van Thomas' summum. Bovendien is het boek uitstekend geschreven (en vertaald).
Receptie van het boek
Thomas begon al aan het eind van de jaren '50 aan zijn meesterwerk: "Ik probeerde een evenwichtige visie te geven. Dat was nog niet eerder gebeurd, want iedereen die over de oorlog schreef had er tot dan toe naar gestreefd om een van beide partijen te verdedigen." Maar tussen 1961 en 1976 verbood het Franco-regime het boek "op grond van het feit dat het pro-republikeins zou zijn". Dat nam niet weg dat vele Spanjaarden dankzij het boek inzicht kregen in een cruciale periode van hun nationale geschiedenis. Ook is het niet te vermetel te beweren dat deze studie op de achtergrond Spanjes recente politieke evoluties heeft beïnvloed; het maakt immers deel uit van de brede beweging die in 1977 de democratie opnieuw instelde na ongeveer veertig jaren dictatuur. Als de 'democratische overgang' -- met alle kritiek die men daarop kan uitoefenen -- toch geworden is wat ze nu is, dan heeft dit boek er zijn bijdrage toe geleverd door via een gefundeerde beschrijving van het directe verleden de politici te helpen "om niet in het verleden te blijven hangen". De "historische vergevingsgezindheid" wortelt zeer zeker in het historisch onderzoek dat Thomas hier magistraal verricht.
Oorsprong van de oorlog
In het eerste boek, 'Oorsprong van de oorlog', gaat Thomas terug tot de conflictueuze 19e eeuw: de corrupte monarchie had afgedaan, een liberale grondwet bleek (nog) onhaalbaar. Van 1923 tot 1931 leidde een "aimabele dictator", Primo de Rivera, het vertwijfelde land. Toch kwam Spanje "aan het begin van de 20e eeuw ongetwijfeld omhoog uit zijn lange periode van neergang". Ondanks die (culturele) heropleving -- denk aan Picasso, Dalí, Lorca, Machado, Buñuel en vele anderen -- en de verwarrende vitaliteit die de Tweede Republiek (1931-1936) kenmerkte, liep het mis: "Nu geloofden de oude meesters van de economische macht, geleid door het leger en [...] gesteund door de Kerk, die belichaming van Spanjes vergane glorie, dat ze op het punt stonden overweldigd te worden." Rechts vond dat het moest aansturen op een contrarevolutie wilde het niet door communisme verpletterd worden. En links (dat van de Republiek ook een zootje had gemaakt) was bang voor het fascisme. Deze explosieve ingrediënten zullen in het zelfs niet eens onderhuids conservatieve Spanje -- "waarin een onderbenutte economie achterlijk gehouden werd door een vastgeroeste sociale structuur" -- met een zwakke middenklasse tot de val van de republiek en het begin van de burgeroorlog leiden. De drie conflicten die alles beïnvloedden waren dat tussen de kerk en de liberalen, dat tussen de landeigenaren en de arbeidersklasse (met hun nieuwe politieke organisaties: anarchisten en communisten) en dat "tussen degenen die regionale rechten eisen (met name Catalonië en Baskenland) en de voorstanders van centraal bestuur door Castilië". Er groeiden twee Spanjes en deze tweedeling is zelfs vandaag nog niet verdwenen, met dat verschil dat er een geconsolideerde democratie heerst die als buffer (of als excuus?) tegen die conflicten opgetrokken is. Maar voor democratie was Spanje in 1936 nog niet klaar. De recente gebeurtenissen in Spanje -- de reactionaire regering Aznar, de electorale overwinning van de socialisten na het drama van de terroristische aanslag, de pogingen om het onafhankelijkheidsstreven van de regio's naar een democratische oplossing te leiden, het lang verhoopte staakt-het-vuren van de ETA en de vele hangende ethische kwesties -- laten zien dat het bestaan van de 'twee Spanjes' (het ene progressief, het andere autoritair-conservatief) ook vandaag nog de politieke agenda beheerst.
Opstand en revolutie
In het tweede boek, 'Opstand en revolutie', vertelt de meeslepende verteller die Thomas is hoe een samenzwering tegen de Tweede Republiek vanuit Marokko en onder leiding van generaal Franco gestalte krijgt. De premier van de Republiek wordt op 13 juli 1936 vermoord, de opstand begint op 18 juli in Marokko. Franco scheept in en vertrekt voor een tocht die hem naar Spanjes hoogste post zal leiden. Hij wordt door verschillende legers bijgestaan. Toch zal de overwinning van de nationalisten op de republikeinen nog drie jaar op zich laten wachten. Intussen wordt Spanje in tweeën verdeeld. Thomas illustreert zijn verhaal met allerlei instructieve kaarten. Aan beide kanten wordt wreed en zinloos geweld gebruikt. De nationalisten wilden Spanje "verlossen van hardnekkige vrijmetselarij, marxisme en jodendom". Een emblematisch slachtoffer is de dichter Federico García Lorca, die in 1936 vermoord wordt. Maar ook de Republiek heeft weerzinwekkend geweld op haar geweten, o.m. tegen de kerk. Thomas beschrijft de opstand en de reacties erop in alle streken van Spanje met dezelfde nauwkeurigheid waarmee hij tevens alle militaire acties in kaart brengt.
Wereldoorlog in miniatuur
Thomas heeft doorheen het hele boek veel aandacht voor de internationale dimensie van het Spaanse conflict. Hij analyseert de buitenlandse invloeden op het Spaanse conflict zeer uitvoerig, ook in de derde afdeling van zijn boek, 'Wereldoorlog in miniatuur'. De buitenlandse economische belangen in Spanje zijn niet te onderschatten. Toch zullen die niet allesbepalend zijn in het conflict. Samengevat kan men aanhouden dat de grote mogendheden (Frankrijk en Groot-Brittannië en ook de Verenigde Staten) geconfronteerd worden met een groeiend fascisme in Duitsland en Italië, landen die de Spaanse nationalisten met materieel en manschappen bijstaan, o.m. omdat ze militaire technieken wilden uittesten die later in de Tweede Wereldoorlog zonder schroom werden toegepast. De 'democratische' mogendheden slagen er niet in om de onderhandelde Non-Interventie-overeenkomst in Spanje toe te passen. De republikeinen krijgen hulp uit Frankrijk, maar vooral Stalin zal om eigen redenen de republikeinen tastbaar bijspringen. Uit de linkse bewegingen in Europa komen duizenden vrijwilligers als Internationale Brigades de republikeinen helpen. Maar alle betrokken mogendheden willen vermijden dat Spanje een nieuw wereldconflict wordt en passen dus hun hulp aan dat principe aan. Om een breder conflict te voorkomen is geen enkel land (tenzij Duitsland) bereid om zijn hulp beslissend op te drijven. Ook daarom zou de Burgeroorlog drie jaren duren. Dat gaf aan Franco de kans om zijn gezag geleidelijk te consolideren en zich te laten erkennen als de Generalissimo door de verschillende fracties die zijn opstand steunden. Aan republikeinse kant verliepen de zaken weinig rooskleurig: interne verdeeldheid, gebrek aan leiderschap zouden naar de ineenstorting leiden. Thomas analyseert zeer grondig het aandeel van de communisten in de fatale neergang van de Republiek. De spanning tussen de Komintern en de plaatselijke communisten werd beslecht in het voordeel van Stalin. Maar de meedogenloze en domme strijd die de communistische beweging voerde tegen anarchisten en trotskisten is een van de zwartste pagina's uit de geschiedenis van die louter op macht uit zijnde communistische beweging, die de echte revolutionairen hardnekkig bestreed en daardoor een van de oorzaken is geweest van de nationalistische overwinning.
De oorlog van twee contrarevoluties
In het vierde en laatste boek, 'De oorlog van twee contrarevoluties', stuurt Thomas de lezer naar de trieste overwinning van de nationalisten. Op een bepaald moment kantelt de machtsverhouding ten gunste van Franco: "Als de socialisten en de republikeinse leden van de Spaanse overheid wapens van Amerikaanse, Britse en Franse fabrieken hadden kunnen kopen en naar Spanje kunnen halen, hadden ze zich misschien van Stalin kunnen losmaken. Maar vanwege de non-interventie konden de banden met Rusland niet verbroken worden." Franco wil van geen compromisvrede weten. En Stalin stuurt aan op een verdrag met Hitler. De Republiek zat in zeer slecte papieren. Catalonië wordt door de nationalisten onder de voet gelopen, Madrid zou volgen. Op 28 februari 1939 trad de Spaanse president in ballingschap in Parijs af, na het nieuws van de erkenning van Franco's regime door Groot-Brittannië en Frankrijk. De weg was vrij voor een autoritair regime onder de Generalissimo dat bijna veertig jaren zou duren. Thomas besluit zijn schitterende boek: "De Spaanse Burgeroorlog was het Spaanse deel van de ineenstorting van het 20e-eeuwse Europa, waarbij de liberale erfenis van de 19e eeuw en het gevoel van optimisme dat sinds de Renaissance had bestaan, werden vernietigd." Gedurende de dictatuur ondergaat Spanje een economische en sociale revolutie: "Net als eerder in Duitsland en Japan vond er een industriële revolutie plaats onder een autoritair, rechts regime."
Van dictatuur naar democratie
De spilfiguur van dat autoritaire regime was Francisco Franco (1892-1975), de 'caudillo' en 'generalísimo' die erin zou slagen de verschillende fracties die hem steunden (fascisten, monarchisten, katholieken...) tot een relatieve cohesie te brengen, steeds onder zijn onaantastbare leiding. Wat politiek niet kon worden opgelost, werd door de harde hand van de repressie onschadelijk gemaakt. In 1993 publiceerde Paul Preston, hoogleraar voor internationale geschiedenis aan de London School of Economics, een biografie van Franco die nog altijd hét referentiewerk is voor het optreden van degene die bij zijn dood de oudste dictator was die uit het interbellum was opgerezen. Nu heeft Preston een biografie geschreven over de koning die door Franco werd geroepen om het autoritaire regime voort te zetten.
Juan Carlos werd geboren in 1938, toen de Burgeroorlog nog volop woedde. Zijn vader, Don Juan de Borbón (1913-1993), werd door de dictator van de troon gehouden. De jonge Juan Carlos zou tot hij op 22 november 1975 Spaans koning werd als een pion ingezet worden: enerzijds wilde zijn vader via hem voet aan de grond krijgen in Spanje om zelf koning te worden, anderzijds werd de kroonprins door Franco gevormd om de dictatuur op een of andere manier voort te zetten. Juan Carlos moest al zijn persoonlijke verlangens opzij zetten en zich harden in naakt plichtsbesef. Zijn liefde voor Spanje zal hem ertoe aanzetten de eerste constitutionele monarch te worden, zijn land uit de ijzeren greep van Franco naar de moderniteit te leiden, het open te breken voor Europa en de Noordatlantische Verdragsorganisatie, de politieke alternantie tussen conservatieven en socialisten te laten slagen, complotten en een staatsgreep (op 24 februari 1981) te verijdelen, kortom het Franco-regime (volledig?) te begraven. Prestons biografie is gecentreerd rond de vraag hoe het kwam dat deze "vermeende marionet van de dictatuur uiteindelijk een felle verdediger bleek te zijn van de republiek" die na Franco's dood werd opgericht. Preston belicht de moeilijke relatie tussen Juan Carlos en zijn vader, de ondanks alles bijna grootvaderlijke relatie met Franco, de professionaliteit van een doortastend politicus die zichzelf uiteindelijk overbodig zou maken eenmaal de politiek zélf voor het nieuwe, democratische Spanje zou kunnen instaan. Preston heeft haast uitsluitend aandacht voor de politieke vorming en dimensie van de koning, hoewel hij hier en daar toch laat vallen dat Juan Carlos een charmeur is die zich de glamour van het koningshuis, snelle auto's en zeilschepen laat welgevallen, maar nooit zijn heilige taak verwaarloost. Preston schetst daarbij een zeer levendig en intelligent beeld van de Spaanse politieke 'society'. Toch blijven een aantal dingen in het duister of worden ze te omfloerst weergegeven. Ik had graag de rol van Opus Dei meer uitgediept gezien: niet alleen staat Opus in voor de vorming van de prins, het is op de achtergrond altijd aanwezig. Deze achtergrond had meer voorgrond mogen krijgen. Ook wordt de politiek uitsluitend als 'politique politicienne' opgevoerd. En alleen vanuit de positie van de koning. Preston doet niet aan hagiografie, maar spreekt wel een uitsluitend positief oordeel uit. Deze biografie loopt tot in 1993. De 'cohabitation' met de reactionaire politicus Aznar wordt dus niet meer behandeld. Maar er zijn genoeg thema's aangesneden die een genuanceerd en rijk gestoffeerd beeld geven van de recente Spaanse politieke geschiedenis. Als besluit komt Preston nog eens terug op de leidraad van zijn biografie. Vaak wordt vergeten, schrijft hij, "dat de rijpheid en de wijsheid die voor al die prestaties vereist waren en die zo veel voor Spanje betekend hebben, in menselijk opzicht een hoge prijs gevergd hebben. Voor Juan Carlos in elk geval betekende 'leven als een koning' opoffering en toewijding, in een mate die de monarchie een basis heeft verschaft die in 1931, in 1939 en zelfs nog in 1975 ondenkbaar geweest was." [Bart Vonck]
Maarten Steenmeijer
Franco was een sluwe dictator die ver vooruit dacht. Zo maakte hij in de eerste jaren van zijn regime al plannen voor zijn opvolging; daarbij had hij Juan Carlos in gedachten, de kleinzoon van Alfonso XIII, de laatste Spaanse koning, die in 1931 afstand van de troon had gedaan. Franco 'leende' de jongen van de koninklijke familie, haalde hem naar Spanje en gaf hem daar een opvoeding die erop gericht was de jongen na zijn dood in zijn fascistische voetsporen te laten treden. Maar toen Franco in 1975 eindelijk stierf, gebeurde er wonderlijk genoeg iets heel anders. Juan Carlos ontpopte zich namelijk als een moderne, verzoeningsgezinde koning die een beslissende rol zou spelen in de vreedzame overgang van dictatuur naar democratie die Spanje een volwaardige plaats binnen Europa zou geven. Deze opmerkelijke 'bekering' van Juan Carlos neemt een centrale plaats in deze biografie in, die is geschreven door de vooraanstaande Britse historicus die eerder een even uitvoerige als uitstekende biografie van Franco schreef. Ook deze biografie van de Spaanse koning is zonder enige twijfel de beste in zijn soort die tot nu toe is verschenen.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.