Bartleby & Co.
Enrique Vila-Matas
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
De Bezige Bij, 2005 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : VILA |
31/12/2005
De waan van Montano van Enrique Vila-Matas is geen boek dat Bert Anciaux in volle Vlaamse treinen zal verspreiden. Het is een boek voor lezers, voor mensen die literatuur als literatuur ernstig wensen te nemen, en niet als medium ten dienste van het een of ander pedagogisch ideaal. Maar is het daarom ook een goed boek? Het antwoord is, wat mij betreft, geen simpel nee of ja.
"Ik ben doordesemd van literatuur. Als het zo doorgaat word ik er nog eens door verzwolgen, als een lappenpop in een draaikolk, ronddolend in haar onbegrensde zones. Elke dag verstikt de literatuur me meer, ik ben nu vijftig en ik vind het een beangstigend idee dat het mijn lot zal zijn te moeten eindigen als een wandelend citatenboek." Aldus de verteller van De waan van Montano, die met deze uitspraak aan het begin van het boek heel goed aangeeft wat de lezer te verwachten heeft. Veel citaten vooral, want deze roman is in de eerste plaats -- en schaamteloos -- literatuur over literatuur. Hoe kan het ook anders, als het hoofdpersonage (een criticus of een schrijver - niets is eenduidig in dit boek) een compleet verliteratuurde is, die alles wat hij ziet en beleeft, ziet en beleeft vanuit het standpunt van de literatuur. Dat is behalve vermoeiend voor zijn medemens, vooral ook heel erg pijnlijk voor hemzelf, omdat de werkelijkheid vooralsnog niet geneigd lijkt zich naar zijn literaire blik te schikken. Maar opgeven doet hij niet. Strijdend tegen het verbeeldingloze en triviale in de wereld, tegen de almaar driester wordende "vijanden van het literaire", verheft hij zijn obsessie zelfs tot een grootse opdracht, een missie ten dienste van de letteren: "[Ik] zei bij mezelf [...] dat het gewenst en zelfs noodzakelijk zou zijn [...] dat ik, mijn lichaam van vlees en bloed, in literatuur zou veranderen, dat wil zeggen, dat ik de literatuur zou worden die aan het begin van de eenentwintigste eeuw met uitsterven bedreigd wordt: haar incarneren dus en haar trachten te behoeden voor verdwijning door haar in eigen persoon, in mijn trieste figuur te doen herleven."
Een hedendaagse Don Quichot en tegelijk een lichaam opgebouwd uit tekst, dat ruikt naar postmoderniteit. En ja, De waan van Montano blijkt bijna prototypisch postmodern. Voor de Bart Vervaecken van deze wereld is het een ware fundgrube, waaruit een schat aan voorbeelden gescharreld kan worden om theorieën over de postmoderne roman te helpen staven. Neem de bekende notie van de intertekstualiteit. Vila-Matas heeft zijn boek niet alleen volgepropt met citaten en verwijzingen naar tal van teksten uit de hedendaagse en de wereldliteratuur, hij refereert ook geregeld aan zijn eigen oeuvre -- waaruit totnogtoe overigens slechts twee werken in het Nederlands zijn vertaald. Bovendien is er ook nog eens sprake van interne intertekstualiteit: De waan van Montano is geen eenvormig tekstgeheel waarin je van begin tot eind gesetteld zit, maar een amalgaam van andersoortige teksten (essay, dagboek, novelle, literatuurencyclopedie...), die voortdurend op elkaar inspelen -- of het nu is om elkaar subtiel aan te vullen, braafjes te expliciteren of rücksichtslos onderuit te halen.
Deze intratekstuele wisselwerking is iets uitermate speels. Niet alleen qua stijl, ook wat de structuur betreft toont Vila-Matas zich een meester van de virtuoze spielerei. Het lijkt alsof hij maar wat doet, alsof hij de ene tekstlap willekeurig aan de andere breit, maar uiteindelijk zie je dat de nonchalance ogenschijnlijk is, dat er ook wel system in de madness zit. Maar een evenwichtig geheel wordt het nooit, en daar is het Vila-Matas ook niet om te doen. In deze tijd van desintegratie en onoverzichtelijke veelheid is een harmonieuze eenheid zelfs veeleer iets onwenselijks. Als ik over mezelf schrijf, zo zegt de ikfiguur, dan zal dat zijn in de vorm van een "hachelijke autobiografie, die uiteraard gefragmenteerd zal zijn of niet zal zijn, die net zo'n gefragmenteerde vorm zal hebben als mijn persoonlijkheid: veelvoudig, meerduidig, hybridisch en in wezen een combinatie van ervaringen (van mezelf en van anderen) en van de boeken die ik heb gelezen." Ook dat laatste is belangrijk: niet alleen het geleefde, ook het gelezene behoort tot de verknipte werkelijkheid van het literair geobsedeerde individu. Dat was al zo in Don Quichot, met De waan van Montano hebben we er nu een postmoderne versie van.
Deze metafictionele roman behaalde enkele belangrijke prijzen, zoals de Premio de la Crítica in Spanje en de Prix Médicis (prijs voor het beste buitenlandse boek van het jaar) in Frankrijk. De verwachtingen die dat oproept, worden wat mij betreft slechts gedeeltelijk ingelost. Vila-Matas' schriftuur wordt niet alleen gekenmerkt door een bewonderenswaardige soepelheid, maar meer dan goed is ook door een gebrek aan soortelijk gewicht. Vooral het eerste deel van zijn roman bevat veel lucht, veel kwebbelproza dat eens genoten ook weer snel vervlogen is. Vila-Matas schrijft in de breedte: hij raakt thema's aan, herhaalt, varieert of perverteert ze later, zonder ze werkelijk uit te diepen. Dat zie je bijvoorbeeld bij een veelbelovend motief als 'de vijanden van het literaire', de doodgravers van de literatuur die de verteller op alle plaatsen en in alle vormen op ziet duiken. Het motief ligt weliswaar mooi in de roman verknoopt, maar daar is dan ook alles mee gezegd. Tot een gedegen reflectie over de vijandschap waarmee ware literatuur vandaag bejegend wordt, komt het bijvoorbeeld nooit.
Maar beschouwelijke diepgang lijkt me ook niet Vila-Matas' eerste doel. Dit proza maakt geen pas op de plaats, staat niet lang stil bij wat verworven is, maar jakkert -- van de ene ingeving naar de ander -- ongedurig voort. De waan van Montano is de kwiek geschreven neerslag van een work in progress, van de nooit aflatende transformatie van de eigen 'schuchtere identiteit'. De verteller ziet dat ook aanwezig bij de grote dagboekschrijvers van de 20e eeuw, die niet schreven "om erachter te komen wie ze waren maar waarin ze veranderden". Niet voor niets sympathiseert hij vooral met de rusteloze dwalers uit de literatuur, met figuren die "zich door het leven bewegen alsof ze voortdurend op de vlucht zijn", zoals de personages van Robert Walser, W.G. Sebald, Musil, Kafka of Michaux. De gelijke van zulke grootheden is deze Vila-Matas niet, daarvoor is zijn proza dikwijls veel te babbelziek, maar wanneer -- zoals bijvoorbeeld in het beklemmende 'Dagboek van een bedrogen man' gebeurt -- de lichtvoetigheid met een flinke dosis melancholie versneden wordt en de soms al te gretig aangewende ironie door existentiële onrust wordt gekleurd, dan krijgt zijn taal de intensiteit en pregnantie die eigen is aan alle grote literatuur. [Koen Van Baelen]
J.F. Vogelaar
De Spaanse schrijver Vila-Matas (1948) heeft veel geschreven; toch is dit pas de eerste Nederlandse vertaling. Het is een vervolg op de roman 'Bartleby & Co.', waarin een schrijver in zijn dagboek allerlei bestaande en verzonnen auteurs laat optreden die er op een gegeven moment het zwijgen toe hebben gedaan. In de nieuwe roman blijkt dat boek geschreven door Montano, die nu zelf aan literaire sprakeloosheid lijdt, zoon van de schrijver van dit boek. Die wordt door de ziekte, die hij naar zijn zoon vernoemt, besmet en kan nog alleen maar denken in boekentaal. Bezeten door literatuur wordt hij soms Robert Walser of Franz Kafka, ziet overal boeken en personages werkelijkheid worden. En daarover schrijft hij ook zelf weer een dagboek, waarin hij onder meer nadenkt over het dagboekschrijven. Na Borges, die uiteraard vaak ter sprake komt, is het spel bekend. Ondertussen verklaart de dagboekschrijver de oorlog aan alle literatuurhaters, met name een bepaald soort uitgevers én schrijvers. Vrij kleine druk.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.