Heksenblik
Bergljot Hobaek Haff
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
De Geus, cop. 2005 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : HAFF |
31/12/2005
De Noorse schrijfster Bergljot Hobaek Haff is in Noorwegen meermaals onderscheiden met literaire en academische bekroningen. De eeuwige vreemdeling is een meeslepende historische roman, waarin individuen proberen te overleven in een chaotische wereld waarin vooroordelen, geweld, en verraad worden aangewend als instrumenten tegen de vrijheid van denken. We bevinden ons in de 16e eeuw, maar het gegeven heeft bij aanvang van de 21e eeuw op wereldvlak weinig aan actualiteit ingeboet.
De ontdekkingen op het einde van de 15e eeuw leidden tot een uitbreiding van de fysieke wereld, een verruiming die zich al vlug ook zou doorzetten in het menselijk denken. In eerste instantie werd de verworven kennis van astronomie en biologie aangewend ter ondersteuning van het theologische denken (de scholastiek), maar na verloop van tijd pasten de inzichten van wetenschappers en filosofen niet langer in het keurslijf van de dogmatische geloofsregels, wat leidde tot schisma's binnen de monolitische zuil van de rooms-katholieke religie. Vrije denkers effenden de weg naar de Reformatiebeweging van Lutheranen, Calvinisten en Wederdopers. De wereldlijke leiders en de geïnstitutionaliseerde kerk reageerden met een Contrareformatie die de nieuwlichters veroordeelde tot ketters en de gaten in de dam probeerde te stoppen met meedogenloze vervolgingen,
kerkbannen en autodafe's.
De oorspronkelijke titel Den evige jode verwijst naar de twee joodse hoofdpersonages (vader en dochter) die in de loop van de roman het relaas van elkaar overnemen. De uitgever van de Nederlandse vertaling heeft 'jode' vervangen door 'vreemdeling', waarschijnlijk om de link met de actualiteit-- de vervolging van minderheden die omwille van hun etnische verschillen en hun afwijkende levenswijze aan vervolging blootstaan -- te benadrukken. Dat is een interpretatie die ik kan bijtreden, ook al wordt hierbij de joodse eigenheid symbool voor de vervolgde mensheid, wat niet geheel aansluit bij het opgeroepen beeld op het einde van de roman. Het begrip 'jood' wordt daar wel degelijk betrokken op de specifieke joodse situatie, namelijk de onverzoenlijke houding van de joden tegenover de Palestijnse minderheid in Jeruzalem.
In de nazomer van 1559 arriveren twee mensen (de vader en de in een jongen vermomde dochter) na lange en moeizame omzwervingen in Amsterdam, gekend om zijn tolerantie met betrekking tot religieuze belijdenis. Isak Juan da Costa, geboren in Ancona (Italië) uit Portugees-joodse vluchtelingen, vindt er samen met zijn dochter Juana, die hij laat doorgaan voor een jongen (ogenschijnlijk om veiligheidsredenen maar ook uit diepere motieven die later zullen blijken), een onderkomen bij zijn zuster. Sara Maria da Costa huwde lang geleden een Hollander, eigenaar van een glasblazerij die zijn weduwe nu beheert. Juan da Costa, gewezen glasblazer, boekdrukker, arts, boekhandelaar en uitgever, laat zich op het Amsterdamse stadhuis inschrijven onder de naam Johannes Cartophilius, de naam die in de Armeense kronieken staat voor de wandelende jood. Als vroegere verblijfplaats geeft hij Venetië op, hoewel zijn laatste verblijfplaatsen Basel, Lyon, Genève en Straatsburg zijn, plaatsen die hij telkens in allerijl heeft moeten verlaten, opgejaagd omwille van zijn joodse identiteit en individuele geloofsbelijdenis.
Zijn zuster, een praktisch ingestelde zakenvrouw, biedt hen beiden een veilig onderkomen. Johannes kan aan het werk in de glasblazerij, de elfjarige dochter in jongensgedaante wordt door haar vader onderwezen in diverse disciplines.
Enkele jaren verstrijken zo in de grootste geheimhouding en beslotenheid voor de twee vluchtelingen. Johannes is een uiterst zwijgzaam man die zich na zijn arbeid toelegt op de studie van de kabbala, de geheime leer waarin de goddelijke boodschap aan de mens ligt vervat. In de sporadische gesprekken met zijn dochter vertelt hij wat zijn vader vroeger in Venetië overkwam. Levi Fernando da Costa was een bekend arts en werd geprezen door zijn vooraanstaande katholieke patiënten, die hij naar de letter van de wet als jood niet mocht behandelen, ook al had hij zich bekeerd tot het christendom. Als een patiënt na een behandeling sterft, krijgt hij het verbod opgelegd zijn beroep nog uit te oefenen, worden zijn goederen aangeslagen en dient hij met zijn gezin Venetië te verlaten, waarop hij zelfmoord pleegt en voor zijn zoon Juan het dwalen door een vijandige wereld een aanvang neemt.
Het isolement van vader en zoon wordt ten slotte doorbroken door de komst van een bezoeker uit het verre Brabant, die op de vlucht is voor de godsdienstoorlog in Vlaanderen. Pieter Bruegel, de schilder van volkse en hallucinante taferelen, neemt tijdelijk zijn intrek in een leegstaande galerij van de glasblazerij. Bezoeker en huisgenoten gaan over tot drie avondlijke samenkomsten, waarbij de schilder vertelt over zijn work in progress : 'De val van Icarus', 'De triomf van de dood' en 'De toren van Babel'. Aangemoedigd door Bruegels voorstellingen brengt Johannes het relaas van zijn omzwervingen en beproevingen. Hoe hij door de eigen joodse gemeenschap werd uitgestoten omdat zijn ideeën niet strookten met de conservatieve geschriften van de talmoed. Hoe hij door de christenen werd geweerd omdat hij besneden was en zich gedoemd zag tot een leven in het verborgene, trekkend van stad tot stad onder diverse aangenomen identiteiten. Hoe hij in diverse functies betrokken raakte bij oorlogen (de belegering van Rome door keizerlijke troepen) en bij de vervolgingen van ketters die door hun geschriften en predikingen op de brandstapel eindigden. Vervolging en terreur resulteerden in de dood van zijn enige zoon en maakten dat hij zijn dochter voor langere tijd moest achterlaten bij pleegouders. De wegberijders van het nieuwe geloof bieden hem geen soelaas. Het fervente antisemitisme van Maarten Luther en Calvijn doen hem inzien dat de reformatie nieuwe dogma's voorstaat, de vrijheid van denken aan banden legt en onverdraagzaamheid predikt. Johannes beschouwt zich hoe langer hoe meer als de wandelende jood, die gedoemd is te dwalen tot de komst van de Messias. De dood van zijn zoon heeft hij nooit aanvaard.
Zijn dochter neemt aanvankelijk de rol van haar broer welwillend over, maar de problemen nemen een nieuwe wending wanneer de rector van de Heilige Broederschap in Amsterdam Johannes een bezoek brengt en hem voorstelt zijn zoon op te laten nemen in zijn school, waar de leerprincipes conform de geloofsregels worden bijgebracht via vrijwillige zelftucht. Een weigering zou leiden tot verdenkingen, en Juan -- alias Juana -- wordt uiteindelijk opgenomen in de schoolgemeenschap. Opgroeiend wordt ze geconfronteerd met haar vrouwelijkheid en ontluikende seksualiteit. Voortaan volgt de lezer de gebeurtenissen in verband met haar verruimend bewustzijn via Juana's geheime dagboeken van september 1563 tot maart 1564. Haar vader deemstert weg in de schemerwereld van zijn gedachten, die niet langer betrekking hebben op de realiteit. Zijn nakende dood doet hem inzien dat hij dwaalwegen bewandelde. Hij sterft in de hoop dat zijn dochter (in zijn warrige geest nog altijd zijn zoon) de uitverkorene is die zal ronddolen tot de komst van de verlosser.
Zoals haar vader destijds in verborgenheid dwaalde in een vijandige wereld, zo dwaalt Juana thans in de tegenstelling van haar tweeslachtig leven, op zoek naar haar eigen identiteit. Een leermeester en tevens de neef van de rector, raakt op de hoogte van haar ware natuur. Op meesterlijke wijze laat de auteur de ontknoping van hun liefde, die uitmondt in een lafhartig verraad, convergeren met een opvoering van een passiespel waarbij Juana (nog steeds onder het mom van Juan) de rol aanneemt van Ahasverus, de joodse schoenmaker die Jezus wegjoeg toen deze op de kruisweg naar Golgotha bij diens woning halt hield. De rol werd haar toegewezen door de rector die reeds langere tijd vermoedens koesterde met betrekking tot haar genus en afkomst. Haar vertrek naar een veiliger oord wordt verhinderd. Juana wordt ondervraagd over de geheime geschriften van haar vader. Zij sterft in gevangenschap en in een visioen blikt zij tot ver in de toekomst. Het beproefde joodse volk dat op de Messias wacht, is zelf uitgegroeid tot een volk van onderdrukkers, die anderen omwille van hun geloof en afkomst uit hun steden bannen. De Messias, de Vredesvorst die op aarde zou afdalen om het onherstelbare te herstellen en het onverzoenlijke zou verzoenen, blijkt de Dood te zijn...
De eeuwige vreemdeling is een bijzonder knappe en beklijvende ideeënroman in de vorm van een historische parabel. Bergljot Hobaek Haffs werk dient dan ook te worden opgevat als een ode aan de beproefde en vervolgde mens in zijn zoektocht naar fysieke vrijheid en geestelijke ontvoogding. [Staf Schoeters]
Hans Wagemans
'Mysterieus' is het woord om deze roman te typeren. De hoofdpersoon, geboren in Ancona (Italië) uit Portugees-joodse ouders, wordt glasblazer in Venetië, studeert medicijnen in Padua, ontmoet op zijn trektochten door half Europa zowel Luther als Calvijn en komt ten slotte met zijn dochtertje dat voor een jongen moet doorgaan, in Amsterdam terecht waar hij bij zijn zuster gaat wonen die een glasblazerij drijft; daar wordt hij lenzenslijper. De schilder Pieter Bruegel uit Vlaanderen komt enige tijd bij hem in Amsterdam wonen en geeft voor de familie 'lezingen' over enige van zijn beroemdste schilderijen. Dit is nog maar een sterk ingekorte en gedeeltelijke beschrijving van de gebeurtenissen. Er komt ook wat kabbala aan te pas, en de grote vraag is of de hoofdpersoon misschien Ahasverus, de wandelende jood, zou zijn. Het is allemaal wel erg veel en niet allemaal even waarschijnlijk. Dat de uitgever het werk van deze Noorse schrijfster vergelijkt met dat van Hella Haasse is echt wel een beetje te veel eer, maar het boek laat zich in deze vertaling prettig lezen en geeft wel enigszins een beeld van de woelige zestiende eeuw. Vrij kleine druk.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.