Kinderen van Aristoteles : hoe christenen, moslims en joden verlichting brachten in de donkere Middeleeuwen
Richard Rubenstein (Auteur)
Beschikbaarheid en plaats in de bibliotheek
ARhus - De Munt magazijn
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Anthos /Manteau, cop. 2004 |
MAGAZIJN : NON-FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : 154.1 RUBE |
Besprekingen
31/12/2004
In de 12e eeuw herontdekten christelijke geestelijken in het voormalige islamitische Spanje het leeuwenaandeel van Aristoteles' werk, dat zo'n duizend jaar voor West-Europa verborgen gebleven was. Het was in het Arabisch geschreven en bestond uit ongeveer 3000 bladzijden, die het hele scala van geleerdheid omvatten: fysica, biologie, psychologie, ethiek en politieke wetenschap. In Kinderen van Aristoteles beschrijft Richard Rubenstein uitvoerig hoe theologen en filosofen (als 'kinderen van Aristoteles') in de 12e-13e eeuw de herontdekte Aristoteles met de christelijke traditie probeerden te verzoenen. De aristotelische revolutie transformeerde het westerse denken en baande voor onze cultuur een nieuwe weg, de weg van het wetenschappelijke denken, die ze sinds de Middeleeuwen is blijven volgen.
Met de hulp van islamitische en joodse geleerden werd het werk van Aristoteles in het Latijn vertaald, inclusief de bijgevoegde (door het monotheïsme geïnspireerde) commentaren. Die vondst luidde een middeleeuwse renaissance in: Aristoteles' moderne visie veroorzaakte een culturele strijd in heel West-Europa, en heeft onze manier van denken over natuur, maatschappij en God bepaald. Het is onjuist de strijd tussen het rationalistische en het traditionalistische denken voor te stellen als een confrontatie tussen de middeleeuwse kerk en haar tegenstanders. Die strijd vond binnen de kerk plaats, want de pausen en theologen probeerden te moderniseren, het geloof en de rede met elkaar te verzoenen en op die manier op intellectueel en moreel gebied hun leidinggevende positie te behouden. Het is dus ook onjuist het verhaal van het modernisme pas met de renaissance van de 16e eeuw te laten beginnen. Maar de historici houden het liever stil dat de vernieuwingsimpuls van buitenaf, en nog wel van de islam, kwam, en ook dat de vernieuwing een kerkelijk gebeuren was.
Rubinstein geeft een gedetailleerd overzicht van Aristoteles' leer tegen de achtergrond van Plato en van de politieke situatie (want de filosoof was de leermeester van Alexander de Grote geweest, die ondertussen de controle over Griekenland had). Dan heeft hij het over de houding van de kerkvaders tegenover de Griekse filosofie, zoals Augustinus die het wereldbeeld van Aristoteles verwierp ten gunste van dat van Plato en het neoplatonisme, en Boëthius die het geloof met de rede (en met Aristoteles) wou verzoenen. In de lijn van Boëthius en van zijn eigen leermeester Anselmus, probeerde Abélard goddelijke begrippen als de transsubstantiatie en de drie-eenheid vanuit de rede te verklaren (en één van zijn conclusies luidde precies hetzelfde als die van Aristoteles); door toedoen van Bernardus van Clervaux werden de stellingen van Abélard veroordeeld.
Verder volgt een gedetailleerd verslag van de strijd tussen de voor- en tegenstanders van de inzichten van de herontdekte Aristoteles, waarbij de faculteit van de 'artes liberales' van de Parijse universiteit centraal staat. Aanvankelijk waren zijn Physica en Metaphysica verboden leerstof, maar later bleken ze nodig "als wapen in de niet aflatende strijd tegen de vijanden van de christenheid". Natuurlijk bleven zijn theorieën gedeeltelijk onverenigbaar met het christelijke godsbeeld. Willem van Auvergne zei dat wetenschap en theologie niet echt met elkaar in strijd zijn, maar dat het eerste zonder het tweede incompleet is, en vrijwel alle middeleeuwse wetenschappers stelden dat, in geval van een conflict tussen geloof en rede, het geloof moest voorgaan. Thomas van Aquino, de "aanvoerder van de aristotelische revolutie", was van mening dat enkel drie geloofswaarheden (schepping uit het niets, drie-eenheid en de menswording van Christus) niet door de ervaring konden worden afgeleid, en dat de andere theologische leerstukken (zelfs het bestaan van God, en zijn goedheid, volmaaktheid,...) door het verstand te bewijzen waren.
Met Duns Scotus en Willem van Occam (13e-14e eeuw) kwam de overtuiging dat de wegen van natuurwetenschap en theologie moesten scheiden. De scheiding tussen geloof en rede werd onder de Europese intellectuelen definitief, hoewel Rubenstein in de voorbije decennia merkte dat bij dramatische conflicten "de verdedigers van traditionele geloofsovertuigingen tegenover hun modernistische en postmoderne tegenstanders" staan. Hij vraagt zich af of de mens een ethisch leven kan leiden zonder God, wijst erop dat de Amerikaanse presidenten (inclusief George Bush) met hun geestelijke raadslieden praten alvorens ze een oorlog beginnen, en stelt dat sommige antwoorden in discussies i.v.m. menselijke relaties (homoseksualiteit, abortus, mensenrechten) een "door de rede beïnvloed geloof en een in ethiek geïnteresseerde rede" vereisen.
Deze filosofische studie bevat veel interessante, pittoreske en zelfs picareske details. De studentenverenigingen gaan al eens met elkaar op de vuist, ze kidnappen studenten en organiseren stakingen. De overheid stuurt professoren weg of sluit de universiteit, waarna de paus een bemiddelaar stuurt. Er heerst een openlijke rivaliteit tussen de seculiere en de reguliere geestelijkheid, tussen de dominicanen en de franciscanen, en zelfs tussen de strekkingen binnen de franciscaanse orde. Pausen treden op tegen ketters, bedreigen vorsten met excommunicatie of komen in de gevangenis terecht. Theologen vluchten voor de inquisitie. En telkens zijn enkele details of interpretaties van Aristoteles' werk de aanleiding. De auteur hecht veel belang aan de socio-culturele context en is soms een enthousiast verteller, die enkele hoofdstukken met een levendige beschrijving van een concrete situatie inleidt. Zoals in een roman maakt hij gebruik van flashbacks, associaties en wisselend vertelperspectief. Deze verteltechnieken doorbreken natuurlijk de chronologie, waardoor bv. het conflict tussen Abélard en zijn leraar Willem van Champeaux tweemaal verteld wordt, en het vertrek van Albertus Magnus (met zijn student Thomas van Aquino) vermeld wordt vóór zijn aankomst in Parijs, waar hij Thomas als student kreeg. De ondertitel 'hoe christenen, moslims en joden verlichting brachten in de donkere Middeleeuwen' ten spijt behandelt de auteur haast uitsluitend de receptie van de filosoof door het christendom; de inbreng van de moslims en de joden blijft zo goed als beperkt tot hun vertaalactiviteit. Hier en daar een tussentiteltje in de lange hoofdstukken was de leesbaarheid ten goede gekomen. Er is een personenregister, zonder omschrijving van de persoon weliswaar, maar met gestructureerde verwijzingen (bv. rond zijn afkomst, opleiding, in Milaan, vlucht...). Een degelijke en interessante publicatie. [Jef Ector]
Redactie
De kennis en wijsheid uit het oude Griekenland en Rome gingen in het Westen verloren en werden in de late Middeleeuwen herontdekt. De auteur, hoogleraar aan een Amerikaanse universiteit, ziet de Middeleeuwen niet als een donkere periode, maar als een periode waarin er in het zuiden van Europa (onder andere in Toledo, Spanje) een unieke uitwisseling van ideeën plaatsvond tussen christelijk, joodse en islamitische geleerden. Hierdoor werden werken uit de Klassieke Oudheid herontdekt, vertaald en kwamen weer beschikbaar. Op een goed leesbare manier gaat deze studie in ideeëngeschiedenis achtereenvolgens in op onder andere de herontdekking van Aristoteles, het verloren gaan en het terugvinden van de oude wijsheid, Pierre Abélard en de terugkeer van de rede, Aristoteles en de academische monniken, en Aristoteles en de moderne wereld. Met noten, bibliografie en register. Geen illustraties.
Suggesties
Krijg een e-mail wanneer dit item beschikbaar is
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.