Onze Congo ? : Congolezen over de kolonisatie
Bambi Ceuppens
Bambi Ceuppens (Auteur)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Academia Press, 2003 |
MAGAZIJN : NON-FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : 939.2 CEUP |
31/12/2003
Paternalisme is niet het onderwerp van deze studie maar blijkt wel het voornaamste probleem in de analyse van het verband tussen Vlaamsgezindheid en kolonialisme. Het was Bambi Ceuppens opgevallen dat vele prominente Vlaamse kolonialen betrokken waren bij de Vlaamse beweging, hoewel dat in de geschiedschrijving erover nauwelijks aan bod komt. Ze vroeg zich af of er soms een bijzondere Vlaamsgezinde koloniale visie was -- iets waar sommigen op lijken te duiden wanneer ze stellen dat de Vlaamse kolonialen veel dichter bij de Congolezen stonden (en minder racistisch waren) dan de Franstaligen. Na analyse van een grote hoeveelheid teksten en interviews met een aantal Vlaamse ex-kolonialen, argumenteert Ceuppens dat er geen specifiek Vlaamsgezinde koloniale visie was maar dat het koloniale vertoog van Vlaamse en Vlaamsgezinde kolonialen gesitueerd moet worden in het bredere koloniale discours waar het zich niet van afzet, en bijgevolg niet zomaar gelijkgeschakeld kan worden met de retoriek van de Vlaamse beweging in België. De "unieke culturele configuratie" van de koloniale Vlaamse gemeenschap manifesteert zich pas na de Tweede Wereldoorlog en dan nog vooral op het culturele vlak met de Vlaamse Vriendenkringen en het tijdschrift 'Band'. Die beperking tot het culturele is een gevolg van de afwezigheid van politieke rechten voor kolonialen in Belgisch Congo (o.m. geen stemrecht). De koloniale Vlaamse gemeenschap wist wel enkele (taal)rechten voor zichzelf af te dwingen, maar kwesties zoals de taalstrijd en onderwijs waren onderwerp van een intern discours onder de kolonialen. De overgrote meerderheid van de Vlamingen en Vlaamsgezinden bekommerden zich net als de Franstaligen om prestige en gezag, orde en zuiverheid, en het fundamentele verschil met de Afrikaanse bevolking, kortom het koloniale belang. Wel maakten ze gebruik van de terminologie en ideeën van de Vlaamse beweging -- bv. de nadruk op culturele waarden en gewoontes -- om die structurele ongelijkheid te staven. In een paar gevallen, waaronder de "Mongo-nationalisten" missionarissen Edmond Boelaert en Gustaaf Hulstaert, werden die ideeën verder uitgewerkt tot een anti-koloniaal pleidooi, d.w.z. een pleidooi tegen het toenmalige koloniale beleid en voor de appreciatie van de inheemse culturen. Maar ook hun houding was, als gevolg van de nadruk op missionering, paternalistisch. Ceuppens besteedt heel wat aandacht aan de verschillende visies onder de Vlaamse kolonialen, maar benadrukt toch steeds opnieuw het gemeenschappelijke kolonialisme en paternalisme.
Ceuppens noemt de Belgische kolonie een onmiskenbaar systeem van apartheid waarin de verhoudingen tussen Belgen en Congolezen op weliswaar verschillende, maar allemaal fundamenteel paternalistische manieren ingevuld worden. Ze bespreekt eerst de paternalistische verhoudingen in het vooroorlogse katholieke Vlaanderen want de houding van de burgerij tot de arbeidersklasse vertoont alle kenmerken van de verhoudingen tussen Belgen en Congolezen. Die patronen worden getransporteerd naar de kolonie en gebetonneerd in de economie, wetgeving en ideologie. Congolezen zijn per wet 'onderdanen' en geen 'burgers' (al moeten ze wel belastingen betalen) en kunnen zich dus niet politiek emanciperen. 'Onderdanigheid' wordt van hen vereist in de economische en sociale relaties -- opvallend is de verwachting en zelfs de eis dat Congolezen zich (ook vandaag nog) dankbaar zouden tonen voor alles wat de kolonisatie hen bracht. Het paternalisme is uiteindelijk blind en daardoor tragisch: "koloniale Belgen begrijpen niet dat 'hun' Congo niet van hen is, maar slechts een projectie op een veelheid aan Congolese realiteiten die ze noch kennen noch begrijpen" -- en Ceuppens benadrukt hoe die tragiek ook vandaag nog geldt voor ex-kolonialen. Het paternalisme "ziet zichzelf ook niet" en reageert fel wanneer de Congolezen een eigen, afwijkende visie uiten, zich op allerlei wijzes verzetten en bepaalde rechten opeisen. 'Opstandige' reacties van Congolezen begrijpt, aanvaardt men niet: dr. Mottoulle van Union Minière vindt dat stakende arbeiders, van wie hij dacht dat ze zo gehoorzaam waren, maar moeten neergeschoten worden; évolués worden door bijna alle Belgen beschimpt en gewantrouwd; Lumumba is een ondankbare, gedrogeerde manipulator; de "brave" Congolezen worden door buitenlanders opgestookt etc. Het koloniale project stelt dat het de Congolezen wil ontwikkelen, maar 'ontwikkelde' Congolezen worden systematisch bespot en klein gehouden. Het respect voor Congolezen en hun culturen waarvoor sommigen, waaronder Vlamingen en Vlaamsgezinden, pleiten wordt uiteindelijk ook ondergeschikt aan de belangen en privileges van de Belgen. Bij uitbreiding onderstreept de auteur dat cultuurrelativisme en pleidooien voor interculturele verschillen en diversiteit, toen en nu, vaak geuit worden om de eigen superioriteit en belangen te vrijwaren.
Patronen van paternalisme en racisme vinden hun oorzaak in de politieke economie, in de bij wet en ideologie onveranderlijke sociaal-economische verhoudingen tussen koloniale heersers en Congolese onderdanen.
Het is tragisch hoe kolonialen dat niet inzien, maar het valt de auteur al even hard op hoe die blindheid zich herhaalt in het postkoloniale Vlaanderen, vooral tegenover de prototypische allochtonen, Marokkaanse en Turkse moslims. In het tweede deel van het boek onderwerpt ze de racistische vooroordelen tegenover deze nieuwe bevolkingsgroepen die zowel door gewone Vlamingen, politici als wetenschappers geuit worden aan een uitgebreide, scherpe en bij momenten woedende kritiek. Ceuppens besluit dat Vlaanderen niet klaar is voor en onwillig staat tegenover de postkoloniale, postmoderne multiculturele werkelijkheid. Ze zoekt geen oorzaak-gevolg verband met het koloniale vertoog (al is haar gebruik van het woord continuïteit misleidend) maar merkt een sterke gelijkenis op. Dat wijt ze opnieuw aan de politieke economie, ditmaal het democratische failliet van de Vlaamse/Belgische staat die de politieke rechten en participatie van lokale gemeenschappen miskent. Het succes van het Vlaams Blok en "racistische discoursen over 'vreemdelingen' [zijn] een instrument geworden in de machtsstrijd tussen inwoners van lokale gemeenschappen, lokale gemeentebesturen en de federale overheid". De lokalistische ideologie van Vlamingen ontwikkelt een ideaal van een onveranderlijke, homogene gemeenschap die groepen van "vreemdelingen" (d.i. niet alleen de prototypische immigrant, maar bv. ook de Eurocraten) problematiseert en uitsluit -- tegenover individuen die wel opgenomen kunnen worden in de gemeenschap. Vlaanderen past hiermee in de wereldwijde opkomst van autochtonie-bewegingen die de waarde van het lokale willen verdedigen tegen de globalisering.
Hoezeer racisme en paternalisme op de "ander" gericht zijn, ze zeggen ook iets over het "zelf", over "wij", hoe we onszelf zien (bv. als de rationele Europeaan, of de beschaafde burger) of wat we willen aanklagen in onze eigen samenleving (bv. de secularisering, de urbanisering, de Eurocratie).
Congo Made in Flanders? is een diepgravende, veeleisende studie. Bambi Ceuppens citeert een ontzagwekkend aantal studies, en behandelt nog zoveel meer thema's dan in deze bespreking aan bod komen. De auteur gaat wel soms te breed en herhalend te werk. Aan de hand van de antropologische en postkoloniale theorie weet ze de veelduidigheid van vertogen en symbolische ordes te verklaren vanuit de organisatie van een maatschappij, voorbij te gemakkelijke psychologische, culturalistische of sociologische stellingen. Haar boek is daarmee een voor Vlaanderen noodzakelijke kritiek op (post-)koloniale verhoudingen voorbij het voor de hand liggende verwijt aan het adres van ex-kolonialen of Vlaams Blok-kiezers. Het boek is ook een ethisch pleidooi voor het recht op gelijkheid van mensen, voorbij de zo courante nadruk op interculturele verschillen. [Chris Bulcaen]
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.