De hand aan zichzelf slaan : over de gekozen dood
Jean Améry
Jean Améry (Auteur)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Atlas, 2000 |
MAGAZIJN : NON-FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : 157.2 AMER |
31/12/2000
Als de 23-jarige Hans Maier zich in 1935 in een Weens café over de net uitgevaardigde wetten van Nürnberg buigt, weet hij het wel: dit is op hem van toepassing. De nationaal-socialistische Duitse staat heeft hem zopas ter dood veroordeeld. Ze heeft hém, die ondanks zijn afkomst geen enkele verbondenheid voelt met de joodse gemeenschap en cultuur, op een meedogenloze manier "tot jood gemaakt". Voor Jean Améry, zoals Maier zich later zal noemen, betekent jood-zijn vanaf dat moment "een dode met vakantie zijn, iemand die moest worden vermoord en die door een toeval nog niet was waar hij thuishoorde".
Améry heeft op een gruwelijke manier gelijk gekregen. Als overlevende van vier nazi-kampen bezweek hij in 1978 voor de loodzware last van het verleden. Net als zijn barakgenoot Primo Levi -- die andere chroniqueur van de nazi-horror -- koos hij er uiteindelijk voor zichzelf van zijn leven vol angst en vervreemding te bevrijden. In Schuld en boete voorbij (vert. van Jenseits von Schuld und Sühne, 1966), een bundeling van vijf essays, toont hij wat het betekent een slachtoffer te zijn en probeert hij zo accuraat mogelijk uit te leggen waarom bitterheid en wanhoop zijn hele leven zijn blijven beheersen. Het pregnantst komt dit tot uitdrukking in 'Folteren', waarin Améry zijn ervaring met een nazi-beul in het Belgische 'doorgangskamp' Breendonk verwoordt: "Wie ooit gefolterd is, voelt zich nooit meer thuis in deze wereld. [...] Dat de medemens als tegenmens wordt ervaren, staat als een hoge muur van verschrikking in de gefolterde overeind; daar kan niemand overheen kijken naar een wereld waarin de hoop regeert." De confrontatie met de 'tegenmensen' van de NS zal de rest van zijn leven met doodsangst vervullen. De tijd waarin hij gillend als een stuk slachtvee de triomfantelijke pijnigingen van zijn folteraar moet ondergaan, zal nooit meer voorbijgaan.
In het vernietigingskamp Auschwitz wordt de ontmenselijking van Jean Améry op gründliche wijze voortgezet. In het essay 'Aan de grenzen van de geest' beschrijft hij het leven van de moderne en ongelovige intellectueel in het kamp. Omdat de sceptisch-humanistische 'mens van de geest' niet alleen door de kampbeulen, maar ook door zijn minder ontwikkelde, zijn christelijke en zijn marxistische lotgenoten veracht werd, belandde hij in een totaal isolement. Améry, nota bene een bewonderaar van de traditie van de Duitse Denkers und Dichters, ervoer in Auschwitz dat de geest niet meer is dan een hooggestemd spel dat in extreme omstandigheden van geen enkel nut is. "Er bestaat geen brug tussen de dood in Auschwitz en de Dood in Venetië, schrijft hij. Tegenover de volstrekt onromantische en systematisch uitgevoerde dood in de ovens kon de geest op geen enkele manier zijn waardigheid behouden.
Améry heeft zijn beulen de vernedering en de geestelijke beschadiging van zijn persoonlijkheid nooit kunnen vergeven. In een analyse van zijn wraakgevoelens ('Wrok') verdedigt hij zich tegen moralisten (Nietzsche) en psychologen in het ressentiment, en wel "als emotionele bron van elke echte moraal, die altijd al een moraal voor de overwonnenen was". De wrok is ethisch gerechtvaardigd omdat ze de misdadiger aan zijn misdaad vastketent. Améry wil niet toestaan dat er onder het mom van een welwillende verzoeningsgezindheid een streep door het beschamende verleden getrokken wordt. De wandaden van de nationaal-socialisten moeten immers niet als een voorgoed voorbije geschiedenis, maar als een nog steeds bestaande morele realiteit beschouwd worden. Auschwitz is niet alleen het verleden, maar ook het heden en de toekomst van Duitsland (H.M. Enzensberger). Terecht, zo blijkt bijna 35 jaar later, vreest Améry dat de kampen als een bagatel zullen worden afgedaan (J.M. le Pen) en dat de overwinning van de werkloosheid tijdens het NS-regime geroemd zal worden (J. Haider).
Schuld en boete voorbij is een bitter boek. Ook uit de nog niet vermelde essays ('Hoeveel heimat heeft een mens nodig?' en 'De noodzaak en onmogelijkheid jood te zijn') komt het beeld naar voren van een aangeslagen man, die zich sinds 1935 niet meer zuhause gevoeld heeft in deze wereld. Het is een getuigenis de profundis, dat een waarschuwing wil zijn voor de almaar toenemende banalisering van de shoah (waarvan de film 'La vita e bella' en, veel erger, de opkomst van het revisionisme schrijnende voorbeelden zijn) en tegelijkertijd oproept tot zelfbezinning over de manier waarop de mens zijn morele waardigheid terug kan winnen. Een shockerend en confronterend document, dat alleen daarom al aanbeveling verdient in deze al te onverschillige tijden. [Koen Van Baelen]
J.F. Vogelaar
In 1978 maakte Jean Améry, in 1912 als Hans Mayer in Wenen geboren, een einde aan zijn leven. Het jaar daarvoor nog had hij een nieuw voorwoord geschreven bij zijn in 1966 verschenen bundel met essays over zijn ervaringen als gevangene in Auschwitz, waar hij terecht gekomen was na als vluchteling in België in het verzet te hebben gezeten. In het eerste opstel beschouwt hij de positie van een mens van de geest in het kamp, die het vaak zwaarder had dan anderen. Sceptisch is hij over de steun van de geestelijke bagage in zulke extreme situaties, zoals hij evenmin verbloemt dat hij als slachtoffer blijvend door de kampervaringen getekend is en toegeeft dat ook zijn wrok metterjaren niet is afgenomen. Daarnaast analyseert hij het effect van het martelen, en behandelt hij het thema van het vaderland, dat voor hem als jood een extra dimensie kreeg - jood werd hij door de nazi's, niet door geloof of ideologie. Een indrukwekkend boek dat nu pas voor het eerst is vertaald, na 'De hand aan zichzelf'*, waarover Jeroen Brouwers enkele jaren geleden een oppervlakkig boekje schreef, 'Oefeningen in nergens bij horen'**, dat nu bij 'Schuld en boete voorbij' gevoegd wordt.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.