Apartheid in het Vlaams proza
Wilfred Jonckheere
Wilfred Jonckheere (Auteur)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Magazijn |
Vantilt, cop. 1999 |
MAGAZIJN : NON-FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : * 855 JONC |
31/12/2000
Van sympathie en verering tot verguizing: zo kan de evolutie worden omschreven van het beeld dat Nederland en Vlaanderen zich in de loop van de 20e eeuw hebben gevormd van Zuid-Afrika. In zijn studie Van Mafeking tot Robbeneiland onderzoekt Wilfred Jonckheere deze beeldvorming aan de hand van literaire en persoonlijke teksten die in ons taalgebied verschenen zijn in de periode 1896-1996 en specifiek over Zuid-Afrika handelen. Vaak komt hij daarbij tot verrassende besluiten. Alleen al de verschillende manier bv. waarop in Vlaanderen en Nederland over het land werd geschreven, vraagt om een nadere verklaring. Binnen het afgebakende onderzoeksgebied (vertalingen zijn bv. niet opgenomen) streeft Jonckheere volledigheid na: teksten die tot de literaire canon behoren, staan er naast bijdragen die vooral vanuit cultuurhistorisch oogpunt interessant zijn.
Jonckheere start zijn onderzoek naar de beeldvorming over Zuid-Afrika in 1896, drie jaar voor het begin van de Boerenoorlog. In 1896 vond de Jameson Raid plaats, de beruchte maar mislukte poging van L.S. Jameson om op eigen houtje, zonder toestemming van de Britse koloniale regering in de Kaap, Johannesburg te bevrijden. Als gevolg van deze aanval flakkerde de belangstelling voor Zuid-Afrika, die al tijdens de Transvaalse Opstand van 1880-1881 gewekt was, weer op. In Nederland en in Vlaanderen ontstond een intense Boerenverering die geruime tijd zou voortduren en stereotypen in de literatuur opleverde: de Afrikanerhelden aan de ene kant, de zwarte en Engelse boeven aan de andere.
De Boerenoorlog werd door vele Nederlanders gezien als een soort heropleving van de Nederlandse opstand tegen Spanje. In teksten allerhande werd nadrukkelijk gefocust op de 'bloedband' tussen Nederland en Zuid-Afrika. In Vlaanderen werd aanzienlijk minder geschreven over de Anglo-Boerenoorlog. De Vlaamse Boerensympathie was een randverschijnsel van de Vlaamse Beweging: de Vlamingen identificeerden de Boeren met de grote helden uit het Vlaams verleden.
Hoofdstuk twee handelt over poëzie en proza die hoofdzakelijk uit de periode tussen de Boerenoorlog en de anti-apartheidsstrijd afkomstig zijn. Het zijn gedichten over land en volk en over bekende figuren, naast reisverhalen (Adriaan van Dis o.a., en Herman de Coninck), avonturenromans, historische romans... Opvallend hierbij is dat vaak de tegenstelling tussen Nederland en Zuid-Afrika aan bod komt. Daarnaast blijft tot in 1960 een groot aantal schrijvers een bijdrage leveren aan de legendevorming rondom de Afrikaner in zijn strijd om voortbestaan van eigen taal en natie. Daarbij wordt de Engelse Zuid-Afrikaan gewoonweg genegeerd of hoogstens geassocieerd met de Britse agressor. De zwarte bevolking van haar kant fungeerde alleen als groep vijandige stammen die de vorming van een Afrikanernatie in de weg stond.
Aan de reeks boeken waarin een gunstig beeld over de Zuid-Afrikaanse samenleving werd gepresenteerd, kwam in de jaren '60 een einde. De politieke veranderingen na Sharpeville dwongen schrijvend Nederland en Vlaanderen tot andere inzichten of maakten het de uitgevers onmogelijk om nog teksten uit te geven die een positief beeld projecteerden van de Afrikaners, uitvoerders van het apartheidsbeleid. Protest tegen het apartheidsbeleid is er in de Nederlandstalige literatuur, maar het levert alleszins niet dezelfde hoeveelheid teksten op als de Boerenoorlog. Volgens Jonckheere is dit o.m. te wijten aan de evolutie van de literaire smaak en aan het feit dat meer media ter beschikking kwamen om protest aan te tekenen. De eerste Nederlandse schrijver die een vorm van aanklacht liet horen tegen het apartheidssysteem was Go Verburgh. Zijn roman De zwarte cirkel (1963) is gebaseerd op eigen ervaringen in de Zuid-Afrikaanse industrie- en mijnwereld, waar de ergste gevallen van rassendiscriminatie voorkwamen. In Vlaanderen is er Tone Brulin met zijn toneelstuk De honden (1962) en uiteraard Aster Berkhof. Zijn roman Het huis van mama Pondo (1971) , die door Jonckheere heel kritisch wordt doorgelicht, is de meest herdrukte anti-apartheidsroman uit de gehele Nederlandse literatuur geworden en heeft daardoor veel bijgedragen tot de beeldvorming over Zuid-Afrika.
Jonckheere noemt het verder een "schrijnende tekortkoming" dat in de cruciale jaren 1977-1990 de Nederlandse schrijvers verstek lieten gaan en het protest tegen de apartheid overlieten aan dichters en aan zwarte en blanke Zuid-Afrikaanse dissidenten wier werk hier in vertaling verscheen. Onvergetelijk toch blijft het gedicht dat Bert Schierbeek schreef bij de dood van Steve Biko. Ondanks alle tekortkomingen van de anti-apartheidsliteratuur, blijft het belangrijk dat deze teksten hebben bijgedragen tot een noodzakelijke perceptieaanpassing in Vlaanderen en in Nederland: een effectieve aanval werd ingezet tegen de romantische mythe over een geïdealiseerd volk en land. [Jooris Van Hulle]
Drs. Cees van der Pluijm
De toenemende aandacht in de Nederlandse media voor de Zuid-Afrikaanse letterkunde voorziet in een leemte die door de culturele boycot van de vorige decennia werd geschapen. Jonckheere, een Vlaamse in Zuid-Afrika woonachtige hoogleraar Nederlandse letterkunde, onderzoekt in deze studie op welke wijze Zuid-Afrika zich heeft gemanifesteerd in de Nederlandstalige literatuur. Dat leidt tot een overzicht en een veelvoud aan (vaak korte) citaten van wat Nederlanders, Vlamingen en Zuid-Afrikanen in fictioneel opzicht hebben gedaan met hun interesse voor Zuid-Afrika. Als bronnenverzameling is dit een rijk en waardevol boek. Analytisch lijkt een zekere journalistieke oppervlakkigheid de plaats te hebben ingenomen van de wetenschappelijke diepgang. De werkelijke waarde van dit mooi uitgegeven boek is dat het lezers de weg wijst in een zeer diverse wereld van proza en poëzie, terwijl het en passant veel te melden heeft over de roerige geschiedenis van Zuid-Afrika tussen 1896 en 1996.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.