Literatuurgeschiedenis : een hoorcollege over de geschiedenis van de Europese letteren
Joep Leerssen
Joep Leerssen (Auteur)
15/02/2013
Sinds enige jaren heeft de Nederlandse krant NRC Handelsblad het initiatief genomen om haar abonnees op geregelde tijdstippen te verblijden met cd-opnames waarop een of meerdere academici in de vorm van een serie hoorcolleges een bepaald onderwerp uit hun vakgebied bespreken. De reeks ‘NRC Handelsblad Academie’ bevat onder meer de zeer interessante lessenreeksen door wetenschapshistoricus Vincent Icke over leven en werk van de zeventiende-eeuwse natuurwetenschapper Christiaan Huygens, door literatuurwetenschapper Herman Pleij over de geleidelijke wording van de Nederlandse identiteit en door de Vlaamse filosoof Johan Braeckman over Darwin en de evolutietheorie.
In diezelfde reeks is nu een box met acht cd’s uit waarop de Amsterdamse hoogleraar Moderne Europese Letterkunde Joep Leerssen het heeft over ontstaan en opkomst van het nationalisme en over het belang van het nationale gevoel in de wording van Europa. In zekere zin zijn de hoorcolleges een Nederlandse bewerking van een Engelstalig boek dat hij in 2006 bij Amsterdam University Press publiceerde onder de titel National thought in Europe: a cultural history. Dat boek was op zijn beurt een sterk uitgewerkte (dubbel zo omvangrijke) versie van het zeven jaar eerder verschenen Nationaal denken in Europa: een cultuurhistorische schets. Leerssen is een kenner van de materie, die ook in een aantal van zijn andere boekpublicaties veel behartigenswaardigs schrijft over nationale stereotypen en de weergave daarvan in literatuur en films.
Leerssen horen is een al even aangename bezigheid als Leerssen lezen. Zijn boeken zijn toonbeelden van helderheid en diepgang, en dat is in deze opnames niet anders. De acht colleges zijn uitzonderlijk goed gestructureerd en worden gebracht met een perfect in het oor liggende, licht Limburgse tongval, die het grote engagement van deze hoogleraar nog eens onderstreept. Het spreken van Leerssen is rustig, maar hij houdt er tegelijk de nodige tred in. Hier is iemand aan het woord die niet alleen goed weet waarover hij het heeft, maar ook persoonlijk geboeid is door zijn materie en ook om die reden het bredere belang van die materie met veel flair weet over te dragen. De auteur acht uur lang bezig horen over nationalisme is meer dan luisteren naar een droge brok geschiedschrijving. De verschillende fasen in de ontwikkeling van het nationalisme als ideologie worden in deze colleges weliswaar goed van elkaar onderscheiden, maar de indeling staat tegelijk in het teken van wat we vandaag onder nationalisme verstaan, in een fase die Leerssen als ‘postnationaal’ omschrijft. Nationalisme als ideologie ontstaat in de negentiende eeuw, na Napoleon. Niettemin besteedt Leerssen in de eerste helft van zijn collegereeks veel aandacht aan de periode daarvoor, omdat hij tegelijk zicht wil krijgen op een aantal van de ‘ingrediënten’ die aan de grondslag liggen van dat negentiende-eeuwse denken over de natie en de culturele bepaaldheid van volkeren. In de laatste colleges stelt hij zich ten slotte de vraag wat we in een geglobaliseerde wereld, waarin landgrenzen een andere betekenis hebben gekregen, nog met het concept ‘natie’ kunnen aanvangen. Voor de toekomst van Europa is dat vanzelfsprekend een cruciale vraag.
Vertrekpunt van de hoorcolleges is de uitspraak van een personage in Vondels Gysbrecht van Aemstel (1637) dat ‘de liefde tot zijn land ieder is aangeboren’. Nationaal gevoel als iets natuurlijks dus, maar veeleer dan deze uitspraak als een historische evidentie te beschouwen, wil Leerssen haar aangrijpen om kritische vragen te stellen bij een fenomeen waarmee we vandaag veel meer worden geconfronteerd dan, pakweg, dertig jaar geleden. Waar ligt een vaderland precies? Wat zijn de grenzen van een natie? Zijn die grenzen de grenzen van een taal, de grenzen van een regio, de grenzen van een cultureel gevoel? Zo maakt Leerssen in zijn lessenreeks met talrijke historische en actuele voorbeelden duidelijk dat het doen samenvallen van politieke met culturele grenzen tot grote conflicten heeft geleid en dat we er dus goed aan doen omzichtig om te springen met de gedachte dat meer nationalisme is wat we nodig hebben. Het sentiment van de natie, zo toont hij ook aan, is een begrip dat in verschillende contexten verschillende en vaak tegengestelde dingen kan betekenen. Vaderlandsliefde is een aanrader voor wie historisch inzicht graag gepaard ziet met kennis over de eigen tijd. Het is een reeks die ook om die reden menig hedendaags politicus goed van pas kan komen, overigens niet alleen die politici die de nationalistische ideologie aankleven waarover het hier acht uur lang grondig en diepgaand gaat. Dat lijkt behoorlijk lang, maar met Leerssen in de autoradio of op de mp3-speler zijn ze zo voorbij. [Jürgen Pieters]
Dr. Theo Hoogbergen
Dit hoorcollege bestaat uit acht cd's en is ingedeeld in vierentwintig hoofdstukken. Elke cd bestaat uit drie hoofdstukken van ongeveer twintig minuten. Het hoorcollege wordt voorgedragen door Joep Leerssen, hoogleraar moderne Europese letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Er is een gemeenschappelijk onderwerp: nationaal gevoel en nationalisme in Europa. Dat abstracte thema spitst zich gaandeweg toe op een definitie van vaderland, het begin van de moderne staat, macht van de natie en de natie aan het woord, de geboorte van het nationalisme in de schaduw van Napoleon, de eenwording en de eenvormigheid van de negentiende-eeuwse natiestaat, cultuur en geopolitiek (de herverkaveling van de keizerrijken), rassendenken en etnisch nationalisme 1845-1945 en ten slotte postnationalisme (de twintigste eeuw). Abstracte stof, van een hoog wetenschappelijk gehalte, nogal droog en weinig inspirerend voorgelezen. Daarom eerder bestemd voor studenten, historici en wetenschappers.