10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld
Elif Shafak
Elif Shafak (Auteur), Manon Smits (Vertaler)
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Uitgeleend
|
Wereldbibliotheek, © 2024 |
VERDIEPING 3 : NIEUW DUIZENDZINNEN : SHAF |
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Uitgeleend
|
Wereldbibliotheek, © 2024 |
VOLWASSENEN : ROMANS : SHAF |
Catherine Vuylsteke
us/ug/03 a
Ik weet het zeker. Voortaan kijk ik met grotere belangstelling naar de Assyrische schatkamers van het British Museum. Naar de Lamassu's, de vijfpotige gevleugelde stiermannen die de poorten van de Assyrische paleizen bewaakten. Naar het eeuwenoude kleitablet met een scène uit het Gilgamesj-epos, een van de oudste literaire werken. Want in Elif Shafaks caleidoscopische roman, Er stromen rivieren in de lucht , draait het allemaal rond dit wervelende stuk geschiedenis.
We volgen drie personages. Arthur (Londen, 1840), een merkwaardige man die gefascineerd raakt door het oude Mesopotamië en vervolgens zijn leven wijdt aan het ontcijferen van het Gilgamesj-epos. De tienjarige Narin (Turkije, 2014) die met haar oma moet vluchten voor IS. En Zaleekhah (Londen, 2018) die onderzoek doet naar rivieren en in contact komt met een oude taal. Wat de drie levens verbindt? Water.
Fragiele, magische wereld
Arthur mag dan ontsproten zijn aan de verbeelding van Shafak, hij is gebaseerd op het historische personage George Smith (1840-1876), een genie uit de arbeidersklasse dat naar het Ottomaanse Rijk reisde en op de terugweg overleed in een dorpje dicht bij de Turks-Syrische grens. Shafak citeert uit de correspondentie tussen hem en het British Museum en nam zelfs stukjes over uit zijn dagboek.
De beste historische romans leggen vertrouwde spanningen op aan onbekende locaties en tijdsgewrichten, waardoor de geschiedenis in details en via verbeelding tot leven komt. En dat is precies wat Shafak doet in de hoofdstukken over Arthur. Ze raakt aan thema's als klasse, roofkunst, de zin van musea en de betekenis van beschaving. “Arthur begint te vermoeden dat 'beschaving' enkel de naam is die we geven aan het weinige dat we hebben weten te behoeden voor een verlies waar niemand meer aan wil denken.”
Arthur is een typisch Shafak-personage, een ontheemd individu dat moeite heeft met de notie van nationale verbondenheid. “Je gaat naar verre landen in de hoop dat je iets totaal anders zult aantreffen dan wat je thuis had, zonder dat je er enig idee van hebt dat je als een ander mens zult terugkeren. (...) De Tigris is zijn leven binnengedrongen en vervolgens gestold, als druipende kaarsenwas.” In de laatste ogenblikken van zijn korte leven ziet hij waar het Gilgamesj-epos, een verhaal over een hooghartige held die pas tot inkeer komt wanneer hij alles kwijt is, werkelijk voor staat: “Incompleet en gebroken, met zijn imperfecte hoofdpersoon, inherente onzekerheden, veranderende stemmingen en weigering om eenvoudig optimisme te bieden, is het verhaal een weerspiegeling van een onvolmaakte wereld.”
Het relaas van Arthur wordt meesterlijk verweven met dat van Narin, een Jezidi-meisje dat opgroeit aan de oever van de Tigris. Tot ze in 2014 voor een traditioneel doopritueel naar de heilige Lailishvallei in Irak vertrekt, woont ze in het Turkse Hasankeyf, een plek die door de aanleg van de Ilisu-dam onder water zal komen te staan. Dat laatste is ondertussen gebeurd; zelfs een erkenning als Unesco Werelderfgoed kon de site niet redden.
Shafak vertelt via het langzaam doof wordende kind over de kosmologie, cultuur en tradities van de Jezidi's. Ze evoceert een ons hoogst onbekende, collectieve identiteit die doorheen de eeuwen grotendeels is doorgegeven in ballades, verhalen, slaapliedjes en gedichten. De lezer wordt ondergedompeld in een fragiele, magische wereld die lang voor de gruweldaden van IS al geteisterd werd door golven van vervolging en genocide.
het geheugen van water
De laatste schakel is Zaleekhah, een Iraaks-Britse hydroloog met een gebroken hart. In 2018 heeft ze haar man verlaten om zich op een woonboot op de Theems te vestigen. Ze voelt zich schuldig omdat ze haar omstreden mentor nooit openlijk heeft gesteund. De man deed onderzoek naar het geheugen van water. “Zelfs als er jaren of eeuwen verstreken en er niet één oorspronkelijke molecuul over was, behield elke druppel water een unieke structuur die verschilde van alle andere en bleef die voorgoed gemarkeerd door wat hij ooit had bevat. Met andere woorden: water bewaarde herinneringen.”
De professor is een fictief personage, legt Shafak in haar nawoord uit, maar wel losjes gebaseerd op de Franse immunoloog Jacques Benveniste, die de theorie van het 'watergeheugen' ontwikkelde, wat hem zijn carrière en professionele reputatie kostte.
Arthur, Narin en Zaleekhah zijn verbonden door één druppel water. “Deze druppel, water uit Zaleekha's eigen lichaam dat een spoor van haar DNA bevat, was ooit een sneeuwvlok of een vleugje damp, misschien hier of juist kilometers hiervandaan, en is keer op keer veranderd van vloeibaar naar vaste vorm naar gas en weer terug, terwijl hij al die tijd zijn moleculaire essentie heeft behouden. (...) Water is de ultieme immigrant, gevangen in doortocht, nooit in staat zich ergens te settelen”.
Shafak legt uit dat ze door haar Turkse grootmoeder, bij wie ze tot haar tiende woonde, bij water is uitgekomen. “Ook zij geloofde dat water de oerstof van al het leven is.” Water is niet alleen het motief dat Shafak toelaat om haar personages met elkaar te verbinden in een wervelende vertelling, het stelt haar ook in staat om het te hebben over ecologie en roofbouw. De meesterlijke reis van een waterdruppel, van het hof van de Assyrische heerser Assurbanipal in Nineve in 630 voor Christus tot Zaleekha's traan in 2018, beslaat bijna vijfhonderd pagina's, maar dat hadden er gerust meer mogen zijn. Met haar poëtische taal, maatschappelijke engagement en originele perspectieven laat ze ons anders kijken. Naar de wereld, de natuur, kunst en beschaving. En bovenal bewijst Elif Shafak dat er veel meer is dat ons verbindt dan ons verdeelt.
Vertaald door Manon Smits. Wereldbibliotheek, 480 blz., € 24,99 (e-boek € 12,99).
Hans Bouman
te/ep/07 s
Er stromen rivieren in de lucht van de Turks-Britse auteur Elif Shafak, is - naast een heleboel andere dingen - een ode aan het vertellen van verhalen. 'Verhalen wagen zich buiten stadsmuren, gaan door woestijnen en steken ravijnen over', laat ze haar alwetende verteller ergens zeggen. 'Schrijven is jezelf bevrijden van de beperkingen van tijd en ruimte. Als het gesproken woord een trucje van de goden is, is het geschreven woord de triomf van de mens.'
Er worden talloze verhalen verteld in deze wervelende roman, door de verteller aan de lezer, en door de personages aan elkaar. Een centrale rol wordt vervuld door het vroegst vastgelegde verhaal in de geschiedenis van de mensheid: het Gilgamesj-epos, een gedicht dat eeuwenlang mondeling is doorgegeven voordat het in de 18de eeuw voor Christus voor het eerst op schrift werd gesteld.
Shafak laat haar roman beginnen met een proloog die zich afspeelt in 630 voor Christus. Daarin beschrijft ze hoe de Assyrische koning Assurbanipal - in wiens befaamde bibliotheek in Ninive zich ook een deel van het Gilgamesj-epos bevindt - een druppel water op zijn hoofd krijgt. Die druppel zal een verbindend motief in de roman vormen, want water is van altijd en overal. Het verdampt, condenseert, wordt in vloeibare vorm door zeeën en rivieren getransporteerd en in verdampte vorm door de lucht. Het bevriest, ontdooit weer, enzovoort, maar het verdwijnt nooit.
Er stromen rivieren door de lucht vertelt drie zeer verschillende maar onderling hecht met elkaar verbonden verhalen. Het eerste handelt over Arthur Smyth, die in 1840 nabij een Londens riool wordt geboren, waar zijn straatarme moeder naar spullen van waarde zoekt. Kort na zijn geboorte krijgt Arthur een sneeuwvlokje in zijn gezicht: een sneeuwvlok die eeuwen eerder een regendruppel was in Assyrië.
De tweede verhaallijn gaat over het 10-jarige meisje Narin, dat in 2014 nabij de oevers van de Tigris in Turkije woont. Narin behoort tot het jezidivolk. Zij zal met haar grootmoeder naar Lalish trekken, een bedevaartplaats in Irak, om daar te worden gedoopt. De druppel annex sneeuwvlok komt terecht in een drinkfles die grootmoeder vult voor onderweg.
In de derde verhaallijn, die in 2018 in Londen speelt, lezen we over hydroloog Zaleekha, die de inmiddels naar Groot-Brittannië gemigreerde waterdruppel drinkt als ze een glas kraanwater tot zich neemt. Zaleekha en haar man zijn recentelijk uit elkaar gegaan en zij heeft een woonboot aan de Theems betrokken.
Vooral de eerste twee verhaallijnen zijn uitgesproken enerverend. Arthur blijkt te beschikken over een fabuleus geheugen en een grote scherpzinnigheid. Hij ontwikkelt een bijna obsessieve belangstelling voor en kennis van de Assyrische cultuur en slaagt er zelfs in het spijkerschrift op de lapis-lazuli-tabletten in het British Museum te ontcijferen. Zij blijken een gedicht te bevatten, het Gilgamesj-epos, waarin onder meer het Bijbelse verhaal van de zondvloed wordt verteld. Arthur reist uiteindelijk af naar de plaats van het vroegere Ninive, op zoek naar meer delen van het gedicht.
Bij het lezen van het woord 'jezidi' heeft de lezer al een idee in welke richting het verhaal van Narin zich zal ontwikkelen. De jezidi's waren in 2014 en 2015 het slachtoffer van IS, die veel jezidimannen vermoordde en veel vrouwen tot slaaf maakte.
Bij deze twee verhaallijnen steekt dat van Zaleekha wat bleekjes af, maar zij is een wezenlijke verbindende factor tussen het westerse hier en nu, en het 'toen en daar' van Arthur en Narin.
Zoals in al haar boeken laat Shafak in Er stromen rivieren in de lucht een morele en politieke boodschap doorklinken. Het boek is een klaagzang op de verwoesting van zowel natuur als cultuur. Al in 630 voor Christus werd de Tigris vervuild door de rottende lijken van Assurbanipals vijanden. In 19de-eeuws Londen was de Theems een open riool en werd cholera verspreid via waterbronnen.
De bouw van de Ilisu-dam in Turkije in de 21ste eeuw leidt niet alleen tot een sterk verlaagd waterpeil in de Tigris, met alle problemen van dien voor Irak, maar laat ook een heel gebied onderstromen met al zijn natuurlijke, culturele en historische rijkdommen. 'Een twaalfduizend jaar oude geschiedenis zal worden weggevaagd door een dam die vijftig jaar zal blijven staan - de levensspanne van een muilezel.'
Water, voorwaarde en symbool voor leven, is door menselijk handelen op veel plaatsen een verwoestend element geworden.
Er stromen rivieren in de lucht is de vrucht van uitvoerige, multidisciplinaire research. In haar streven eenheid te scheppen in die veelpoligheid, maakt Shafak uitvoerig gebruik van symbolen en metaforen die telkens ontleend zijn aan, jawel, het element water. In zijn overdaad wordt dat soms wat geforceerd. 'Sommige mensen zijn zo rusteloos als een rivier', krijgt Narin van haar oma te horen. Als Arthur een kusje krijgt, voelt dat 'als twee druppels water die bij elkaar uitkomen'. Zaleekha, die de naam van haar man heeft aangenomen, constateert: 'Van vrouwen wordt verwacht dat ze net als rivieren zijn - dat ze zich telkens aanpassen, van vorm veranderen.'Tegelijk is dit boek op zijn krachtigst wanneer het water symbool staat voor migratie - want dat is misschien wel het echte, onderliggende thema van deze roman. Water gaat moeiteloos van de ene plek naar de andere. Pas wanneer het wordt gedwongen, gaat het mis. Uiteraard is dit onderwerp de bereisde Shafak, die om politieke redenen haar geboorteland Turkije niet meer in kan, aan het hart gebakken. Er stromen rivieren in de lucht is opnieuw een krachtige uiting van haar overtuigingen.
Uit het Engels vertaald door Manon Smits.
Wereldbibliotheek; 480 pagina's; € 24,99.
Bookarang
Een vuistdikke (475 blz.) roman over drie mensen die in verschillende tijden en culturen leven en toch in verbinding staan. In het Londen van 1840 raakt Arthur geïntrigeerd door het oude Mesopotamië en het Gilgamesj-epos, over een hooghartige held die pas tot inkeer komt wanneer hij alles kwijt is. In 2014 slaat de 10-jarige Narin in Turkije op de vlucht met haar oma, die uit een lange lijn vrouwelijke zieners komt. In het Londen van 2018 vindt Zaleekhah troost in haar onderzoek naar rivieren en komt in aanraking met een bijzondere oude taal. Deze drie buitenstaanders worden door de eeuwen heen verbonden door het water, dat alle herinneringen bewaart waar de mensen ze vergeten. In beeldende en invoelende stijl geschreven. Met zwart-witfoto’s en -illustraties. Geschikt voor een brede tot literaire lezersgroep. Elif Shafak (Straatsburg, 1971) is een wereldberoemde Turks-Britse schrijver, journalist en romanschrijver. Ze schreef vele boeken. Haar werk wordt in meer dan dertig landen uitgegeven. Ze is TED Global Speaker en zet zich in voor rechten voor minderheden.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.