Radetzkymars
Joseph Roth
Joseph Roth (Auteur), Els Snick (Vertaler), Koen Broucke (Illustrator), Erik Vlaminck (Inleider)
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Uitgeleend
|
Uitgeverij Van Oorschot, 2024 |
VERDIEPING 3 : NIEUW DUIZENDZINNEN : ROTH |
Wim Van Lancker
rt/aa/30 m
In 1919 krijgt een jonge Joseph Roth (1894-1939) een van zijn eerste journalistieke opdrachten. Voor de krant Frankfurter Zeitung mag hij reportages maken in Heanzenland, een grensgebied tussen Oostenrijk en Hongarije dat na de val van de dubbelmonarchie en het einde van de Eerste Wereldoorlog de speelbal wordt van elkaar snel opvolgende revolutietjes en militair geweld. Er zullen nog soortgelijke opdrachten in Europese schemerzones volgen: in 1920 aan de Pools-Russische grens, en vier jaar later in Galicië, Roths geboortestreek. Tussen de legers. Grensreportages bundelt Roths reportages uit die drie gebieden. De sprankelende Nederlandse vertaling kwam tot stand dankzij een team van studenten onder leiding van vertaler en literatuurwetenschapper Els Snick.
In de nevel van de oorlog waar grenzen niet meer zijn dan lijnen op een beduimelde kaart, volgt de lezer mee hoe Roth de grenzen tussen journalistiek en fictie aftast. “Ik zou de gemakzuchtige verslaggever willen zijn die door het coupéraam kijkt en met zelfgenoegzame vlotheid de indrukken noteert van wat hij achter zich laat”, schrijft Roth. “Maar ik kan het niet.” Roth is niet het type journalist dat zich in oorlogstijd tevreden stelt met een neutrale beschrijving vanop grote afstand. Hij is empathisch en kiest de kant van gewone mensen die elk op hun manier een treffelijk leven proberen te leiden in de chaos.
Dilemma
Die houding stelt een hedendaags dilemma op scherp. Moet goede journalistiek neutraal zijn? Wie Tussen de legers leest kan niet anders dan parallellen zien met de oorlogen in Oekraïne en in de Gazastrook. Vandaag lijkt het dat een journalist zo objectief mogelijk aan waarheidsvinding moet doen. Maar is dat wel zo eenvoudig vast te stellen?
Oorlog is niet alleen een strijd met wapens, maar ook een strijd om de Waarheid. Het eerste wat teloorgaat in een oorlog is de duidelijkheid; onzekerheid en verwarring komen in de plaats. “Bolsjewistische, Poolse, Litouwse bendes - het is hier niet uit elkaar te houden”, laat Roth weten vanuit het Pools-Russische grensgebied. “De omvang van de verwarring gaat ieders voorstellingsvermogen te boven.” Hilarisch wordt het wanneer Roth een Poolse kapitein te paard op de vlucht ontmoet die hem te midden van de chaos beleefd vraagt: “Kunt u mij misschien inlichtingen verschaffen over waar we ons bevinden?” Of de ontmoeting ooit echt heeft plaatsgevonden, maakt niet zoveel uit. Het is de boodschap die telt.
Het dilemma tussen waarheidsvinding en betrokkenheid wordt pas beslecht wanneer Roth in 1924 zijn geboortestreek Galicië bezoekt, in het hedendaagse Oekraïne. Waar Roth in Polen nog droogweg de troepenbewegingen van het Rode Leger en de situatie aan het front beschrijft (“Ik ben bij Protsken de grens overgestoken. Het is overal zeer rustig.”), laat hij nu de neutraliteit achterwege. Dit zijn de reportages die het meeste beklijven, die iets leren over het leven in een oorlogszone.
Het absolute hoogtepunt is het deprimerende verslag van de begrafenis van een Poolse invalide in Lemberg, vandaag Lviv. Roths beschrijving van de rouwstoet als een parade van verminkten, krankzinnigen, en kreupelen roept een anti-oorlogssentiment op dat vele malen sterker is dan het effect van de oorlogsbeelden waar we vandaag mee geconfronteerd worden. Op Tiktok serveert het algoritme de oorlogsgruwel op maat, maar het kan net zo goed een kattenfilmpje zijn. Even swipen en de oorlog is weg. Roths verbeelding krijg je niet weg. “Ze hadden deze invalide in het midden van Europa moeten begraven, in Genève bijvoorbeeld, en diplomaten en veldheren moeten uitnodigen.” Neutraal is het niet, maar het is journalistiek waar we vandaag misschien wat meer nood aan hebben.
Roth staat bekend als een begenadigd observator die de kleine dingen des levens groots kan beschrijven en die van een particuliere, laconieke situatieschets een tijdloze waarheid kan maken. Over Galicië: “het heeft meer cultuur dan zijn gebrekkige riolering doet vermoeden”; over Lemberg: “Hier zou het toch naar uien moeten ruiken, naar stoffige huiselijkheid en verrotting?” Het zijn dat soort pareltjes die wat lucht in de zwaarmoedige teksten blazen. Soms is de actualiteitswaarde bijna griezelig. “Is Europa hier geëindigd”, vraagt Roth zich vertwijfeld af terwijl hij door Oekraïne reist. “Neen, het is niet geëindigd. De relatie tussen Europa en dit als het ware verbannen land is bestendig en springlevend.” Geschreven in 1924, maar het zou zomaar 2024 kunnen zijn.
Gruwelijke schoonheid
Tussen de legers leert ons een Roth kennen die aan het begin van een glansrijke carrière staat. Beroemde romans als Job (1930) of Radetzkymars (1932) zijn nog ver weg, en ook als journalist is het nog zoeken naar een eigen toon en stijl. Net die zoektocht maakt het boek de moeite waard voor zowel doorgewinterde Roth-liefhebbers als voor lezers die Roth nog moeten (of liever: mogen) leren kennen.
De kracht van het boek schuilt bovendien niet alleen in de tekst. De verzorgde uitgave doet de illustraties van kunstenaar Koen Broucke alle eer aan. De beelden die hij toont zijn werkelijk adembenemend. Bij een passage waarin Roth een akelige tocht door de donkere bossen van Augustowo in Polen beschrijft, slaat de guurheid van het bos je haast in het gezicht. Bij de parade van verminkten kan je niet kiezen tussen wegkijken en blijven staren. Zo mooi kan de gruwel zijn, zo gruwelijk is de schoonheid.
Roths reportages roepen existentiële vragen op. Slaapwandelen we vandaag richting een Derde Wereldoorlog? Welnee, zegt de optimist, de tijden zijn immers veranderd. Vandaag hebben we internationale instellingen, democratie en de rechtsstaat, en open economieën die geen wereldbrand meer verdragen. Maar wie Roth leest kan niet zomaar optimistisch gestemd blijven. De grens tussen oorlog en vrede is dun en de strijd om de Waarheid woedt volop. Dat is de fundamentele vraag die Tussen de legers ons voorlegt: vanaf welk moment zijn we echt in oorlog? Welke grens trekken we zelf?
Vertaald door Els Snick e.a. Van Oorschot, 140 blz., € 17,50.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.